هزار خوانِ آبرسانی به کشاورزی اصفهان

حمیرا حیدریان
خبرنگار
15 اردیبهشت امسال بود که برای چهارمین بار طی ماه های اخیر، زاینده رود برای آبیاری نوبت سوم کشاورزان شرق و نوبت اول کشاورزان غرب اصفهان بر اساس تصمیم مسئولان استانی و درخواست کشاورزان برای مدت 10 روز جاری شد تا زمین‌های کشاورزی لبی‌ تر کنند. حجم آب جاری شده بالغ بر 45 میلیون متر مکعب به مدت ۱۰ روز بود. آبی که با وجود جاری شدن نتوانست بسیاری از کشاورزان و باغداران اصفهان را خوشحال کند.
سد قوسی زاینده‌رود با ظرفیت اسمی یک میلیارد و ۲۳۹ میلیون مترمکعب به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین سد‌های مرکز کشور و تأمین کننده آب آشامیدنی، محیط‌ زیست، کشاورزی و صنعت که درسال ۱۳۴۹ به بهره‌برداری رسیده است، از زاینده‌رود با طول بیش از ۴۰۰ کیلومتر که بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران است تغذیه می‌شود.  سدی که کاهش آب آن با وقوع خشکسالی‌های طولانی در حوضه آبریز زاینده‌رود طی دو دهه گذشته، پیامدهای منفی را در بخش‌های اقتصادی و اجتماعی به‌دنبال داشته، به‌طوری که سبب کاهش تخصیص آب کشاورزی، فرونشست زمین، مشکلات زیست محیطی، گسترش ریزگردها، گسترش بیکاری و مهاجرت از روستا به شهر شده است.
 استمرار خشکی زاینده‌رود، کشاورزان را وادار می‌کند تا باغ‌ها و اراضی کشاورزی خود را تغییرکاربری داده یا به فروش برسانند و به شهرها مهاجرت کنند. موضوعی که حالا با جاری شدن آب برای بهره‌برداری کشاورزی در ماه های اخیر نورامیدی را در دل کشاورزان روشن کرده است، اما همچنان رسیدن آب از سرمنشأ تا مقصد که زمین‌های زراعی باشد همچنان درگیر موانعی است که اجازه رسیدن آب به سفره کشاورزان را نمی‌دهد.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان استان اصفهان در گفت‌و‌گو با «ایران» در این خصوص گفت: مجموعه اتفاقاتی دست به دست هم داده است که در حال حاضر به جای اینکه رودخانه زاینده‌رود زایش داشته و حجم آبی که در سرشاخه‌ها تولید یا از سد زاینده‌رود رها می‌شود، افزایش یافته و به مقصد برسد، متأسفانه درصد قابل توجهی از آن که بعضاً به ۵۰ درصد هم می‌رسد، مشمول تلفات و هدررفت مسیر می‌شود و پایاب رودخانه که کشاورزان اصلی و حقابه داران تاریخی زاینده‌رود هستند، آسیب جدی ببینند و همچنین تالاب گاوخونی نیز از آب بی‌بهره بماند.
اسفندیار امینی با بیان اینکه مطابق مواد قانونی (2، 1، 17، 14، 24، 29، 23، 44، 45) و قانون توزیع عادلانه آب تعیین حریم و بستر رودخانه و سایر مجاری آبی بر عهده وزارت نیرو است، افزود: چنانچه کسی به بستر و حریم رودخانه تعرض کرده و اقداماتی انجام دهد یا اعیانی‌های ایجاد کند که مزاحم بر امر آب یا موجب نرسیدن حقابه‌ها به صاحبان حق شود، تخلف محسوب شده و وزارت نیرو مکلف است با اذن دادستان نسبت به قلع و قمع و رفع آن اعیانی‌های مزاحم اقدام کند. همچنین جبران خسارت حقابه داران را بکند و حتی افراد حقیقی و حقوقی و دولتی و غیردولتی که عامل این اتفاقات هستند مشمول مجازات کیفری از جمله حبس و شلاق نیز می‌شوند. وی با اشاره به اینکه وزارت نیرو اجازه صدور مجوز حفر چاه در حریم و بستر رودخانه را نداشته است، اظهار داشت: متأسفانه چندین هزار مجوز حفر چاه در بستر و حریم رودخانه و سرشاخه‌های آن صادر کرده است. همچنین چنانچه اشخاص بهره بردار که در بالادست رودخانه و دیگر مجاری آبی هستند اقدامی انجام دهند که باعث خسارت به حقابه‌داران پایین دستی شود، باید جبران کرده و به حالت اولیه برگردانند که این اتفاق زیاد افتاده است.
این مسئول با تأکید بر اینکه وزارت نیرو اجازه تخصیص آب از رودخانه، مازاد بر آنچه را خود استحصال کرده و وارد حوضه‌های آبی می‌کند ندارد، عنوان کرد: حفاظت و نگهداری و ساماندهی از مجاری آبی و رفع هرگونه تعرض و جلوگیری از برداشت‌های غیر قانونی نیز بر عهده وزارت نیرو است که متأسفانه اقداماتی که در حوضه زاینده‌رود افتاده است موجب هدر رفت و تلفات زیاد آب در طول مسیر رودخانه است. وی به 9 مورد از هدر رفت آب در حوضه زاینده‌رود اشاره و بیان کرد: به‌عنوان مورد نخست، تاکنون بیش از یکهزار مورد بندها و موانع و خاکریز‌های بتنی و خاکی توسط مدیریت آبخیزداری جهاد کشاورزی در سرشاخه‌ها و رودخانه‌های فرعی و مسیل‌ها و آبراهه‌هایی که آب وارد رودخانه زاینده‌رود می‌کند، ایجاد شده که باعث عدم به هم پیوستگی آب‌های با حجم پایین و ممانعت از ایجاد دبی بالا شده و موجب می‌شود که بخش زیادی از آب تولید شده در سر شاخه‌ها به پایین دست جریان پیدا نکرده و به سد زاینده‌رود و پایین دست رودخانه نرسد. مورد دوم که باید به آن اشاره کرد اینکه، تعداد زیادی مجوز حفر چاه در حریم و بستر رودخانه توسط وزارت نیرو صادر شده است که عملاً موجب برداشت آب رودخانه از طریق زیر زمینی می‌شود و بخشی از تلفات مسیر نیز به این دلیل است، البته چاه های زیاد در حوضه زاینده‌رود خارج حریم و بستر که مازاد بر ظرفیت حوضه است نیز باعث افت سطح سفره‌های زیرزمینی و به تبع آن نفوذ آب از رودخانه به سفره‌های زیر زمینی و بالارفتن تلفات مسیر آب در طول رودخانه می‌شود.
امینی به ایجاد تعداد زیادی سدهای کوچک در پایین دست سد و در طول رودخانه تا انتهای مسیر توسط وزارت نیرو و دیگر اشخاص ایجاد شده اشاره و خاطرنشان  کرد: مورد چهارم همین عامل که باعث کند شدن سرعت حرکت آب و همچنین بالا رفتن ضریب نفوذ آب می‌شود که این نیز موجب تلفات مسیر است. همچنین برداشت‌های غیرمجاز از طریق پمپاژ‌ها و انهار و چاه‌های غیر مجازی که در بستر رودخانه حفر شده است صورت می‌گیرد که این نیز به افزایش تلفات مسیر ختم می‌شود که از آن به‌عنوان مورد پنجم می‌شود یاد کرد. تخصیص‌های اضافی زیادی توسط وزارت نیرو مازاد بر مقدار آبی که دولت استحصال کرده و وارد حوضه زاینده‌رود کرده است از آب‌های سطحی برای شرب و صنعت و توسعه کشاورزی سه استان اصفهان، چهارمحال و بختیاری و یزد صورت پذیرفته (حدود ۵ برابر) که در حال برداشت هستند نیز ششمین عامل اصلی خشکی زاینده‌رود و تلفات مسیر همین موضوع محسوب می‌شود.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان استان اصفهان با انتقاد از وزارت نیرو مبنی بر اینکه آنچنان که باید و شاید حفاظت و نظارت کافی روی رودخانه زاینده‌رود و سرشاخه‌های آن توسط وزارت انجام نشده، بیان کرد: متأسفانه وزارت جهادکشاورزی نیز نسبت به ایجاد و تجهیز تشکل های آببران و سازماندهی بهره‌برداران برای حفاظت و بهره‌برداری از رودخانه زاینده‌رود اقدام کرده است.
این کارشناس با بیان اینکه بستر رودخانه به‌دلیل تخلف و تصرف‌های زیادی که توسط افراد حقیقی و حقوقی، دولتی و غیردولتی انجام شده است از حالت طبیعی خود خارج شده است، ادامه داد: این رودخانه خط القعر طبیعی خود را از دست داده و همین موضوع موجب هدر رفت آب می‌شود. همچنین برداشت‌های زیادی که توسط پمپاژ‌های سیار در طول مسیر رودخانه و شبکه‌های آبیاری انجام می‌شود بسیار در این مورد مؤثر است. امکان دسترسی مستقیم بهره برداران بالادست به رودخانه از طریق انهار سنتی یا پمپاژها که کنترل برداشت را سخت کرده و تلفات آب در مسیر را بالا می‌برد که این عوامل از دیگر موارد هدر رفت آب در این حوضه آبی به حساب می‌آید.
این مسئول اجرای کامل قانون توزیع عادلانه آب و آیین‌نامه‌های اجرایی مربوطه را از جمله راهکارهای این چالش خواند و تأکید کرد: مصوبات مربوط به احیای زاینده‌رود در جلسات دهم، سیزدهم و بیست و چهارم شورای عالی آب و سایر مصوبات مرتبط در شورای هماهنگی زاینده‌رود و کارگروه‌های ملی و استانی سازگاری با کم آبی مطرح و تمامی این راهکارها در نقشه راه احیای زاینده‌رود که توسط صنف کشاورزی استان تهیه شده، موجود است.
20 اکیپ آماده حفاظت از آب زاینده‌رود
از سوی دیگر مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با اعلام اینکه تمهیدات ویژه‌ای برای حفاظت از آب رها‌سازی شده زاینده‌رود دیده شده است، بر انجام وظیفه شرکت آب منطقه‌ای برای حفاظت از حقوق کشاورزان اصفهانی تأکید کرد.
حسن ساسانی گفت: با توجه به لزوم حفاظت از رودخانه زاینده‌رود بویژه در مدت بازگشایی و برای رسیدن آب در بهترین شرایط به کشاورزان، ۱۶اکیپ عملیاتی گشت، مسئولیت شناسایی و برخورد قانونی با متخلفان برداشت غیرمجاز آبی را در سراسر مسیر رودخانه برعهده دارند.
حسن ساسانی افزود: علاوه بر ۱۶اکیپ گشت عملیاتی، اکیپ میراب‌ها در قالب چهار تیم در لنجان، مبارکه و اصفهان جهت جلوگیری از برداشت غیرمجاز آب در ۲۳نهر مبارکه، ۳۳نهر لنجان و چهار نهر اصفهان به‌صورت شبانه‌روزی فعال هستند.
وی افزود: با توجه به اهمیت رساندن آب به زمین‌های زراعی شرق اصفهان، اکیپ‌های جوشکاری، بیل مکانیکی و کامیون کمپرسی نیز اکیپ‌های حفاظت از رودخانه را همراهی می‌کنند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با بیان اینکه هفت سردهانه مدرن انهار در مبارکه و زرین‌شهر طی این دوره از آبیاری ساخته شده است، اظهار داشت: ساخت این سردهانه‌ها برای بهبود در سرعت انتقال آب به پایین‌دست اهمیت زیادی دارد.