همسایگان در اولویت سیاست خارجی دولت سیزدهم

عماد هلالات
پژوهشگر روابط بین الملل
روابط ایران و کشورهای جنوبی حاشیه خلیج‌فارس همواره پرفرازونشیب بوده است و در طول 40سال گذشته هماوردی‌های مختلفی در عرصه‌های سیاسی، امنیتی، نظامی و اقتصادی با این کشورها داشته است. قطر از جمله کشورهای خلیج‌فارس است که طی سال‌های گذشته کمترین تنش‌ها و بیشترین روابط را با جمهوری اسلامی داشته است. قطر با وجود کشوری جزیره‌ای و کوچک بودن اما، تأثیر‌گذاری بسیار زیادی در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. تأثیر‌گذاری در حوزه گاز به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گاز ال‌پی‌جی جهان و موقعیت استراتژیک در همسایگی عربستان، اهمیت این کشور را دوچندان کرده است.
شبه‌جزیره قطر از یک‌سو با قرار گرفتن در قلب منطقه خلیج‌فارس و دسترسی آسان به ذخایر درخورتوجه  گاز، از نظر سیاسی و اقتصادی دارای اهمیت است و از سوی دیگر این جزیره به دلیل وسعت کم و محدود، دارای عمق استراتژیک نیست. قرار گرفتن قطر در مرکز خلیج‌فارس مکان مناسبی برای تجمع نیروهای نظامی و شورای همکاری خلیج‌فارس محسوب می‌شود. قطر افزون بر موقعیت حساس جغرافیایی از دهه 80 به بعد به دلیل کشف نفت و دارا بودن گاز به لحاظ اقتصادی اهمیت زیادی یافته است.
با وجود وسعت کم و جزیره‌ای بودن، قطر در بین کشورهای جنوبی خلیج‌فارس بازیگری بسیار مهم و کلیدی به حساب می‌آید و در طول سال گذشته با کنار گذاشتن سیاست محافظه‌کاری که امری رایج در بین کشورهای جنوبی خلیج‌فارس می‌باشد، به‌عنوان کشوری مهم مورد اطمینان شرق و غرب بوده است. با وجود اتحاد استراتژیک این کشور با ایالات‌متحده و دراختیار قرار دادن پایگاه نظامی العدید به نیروهای امریکایی، اما همواره تلاش کرده یک توازن قوایی در این منطقه ایجاد کند. در همین زمینه این کشور روابط بسیار مناسبی با جمهوری اسلامی ایران داشته و همواره به دنبال کاهش تنش در منطقه بوده است.
قطر بر خلاف دو کشور عربستان‌سعودی و امارات، ضمن اختلاف و تنش با جمهوری اسلامی ایران بخصوص در بحران سوریه، اما در طول سال‌های گذشته روابط خود را با جمهوری اسلامی حفظ کرده است و به ایران به‌عنوان یک شریک اقتصادی و سیاسی بخصوص بعد از محاصره این کشور توسط چهار کشور عربی (عربستان‌سعودی، امارات، مصر و بحرین) در سال 2017 می‌نگرد و به دنبال این است که سیاست خارجی مستقل از عربستان داشته باشد؛ امری که در طول سال‌های گذشته هزینه‌های مختلفی را برای خود به ارمغان آورده است.

روابط جمهوری اسلامی ایران و قطر
ایران و قطراز روزگاران کهن به لحاظ هم‌کیشی و همسایگی، روابط بسیار دوستانه‌ای داشتند. مبادلات بازرگانی و رفت‌وآمدهای پی‌در‌پی بین مردم دو سرزمین برقرار بوده است. به همین دلیل ایران همواره سعی داشته روابط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دو کشور گسترش یابد. روابط ایران و قطر از همان زمان، دوستانه و بر پایه احترام برابر بود. ایران که خواهان تفاهم و گسترش روابط دوستانه با همه کشورها بود، از نخستین کشورهایی بود که استقلال قطر را به رسمیت شناخت و باز آمدن این سرزمین کهن را به جامعه بین‌المللی شاد باش گفت و در 24مهر 1350 ه-ش/ 16اکتبر 1971م اعلام شناسایی و برقراری روابط سیاسی در سطح سفارت بین دو کشور منتشر شد.
روابط ایران و قطر روز‌به‌روز گسترش فزاینده‌ای یافته است و پیوندهای استواری بین ملت ایران و قطربه وجود آمده است، به‌طوری‌که در دیدار مقامات دولت قطربا دولتمردان ایران، بارها از روند روبه گسترش روابط ایران و قطر اظهار خشنودی شده است. امیر قطر نیز پیوسته گسترش روابط ایران و قطر را مورد توجه قرار داده است، به‌طوری‌که دولت قطر به روابط با ایران اهمیت زیادی قائل است و همکاری‌های دو طرف در حال افزایش است. امیر پیشین قطر در پیام آذر‌ماه 1371 ه.ش خود به رئیس‌جمهور ایران، از مواضع حکیمانه جمهوری اسلامی ایران دربرابر کشمکش مرزی بین عربستان و قطر قدردانی کرده است.
به هر حال ایجاد روابط عمیق‌تر فرهنگی، سیاسی و اقتصادی با قطر و تقویت روزافزون آن، یکی از راه‌های مناسب برای حضور همه‌جانبه ایران و قطر و دیگر سرزمین‌های عربی جنوب دریای پارس است؛ زیرا قطر طرفدار ایران و فرهنگ ایرانی است و بیشتر دست‌اندرکاران دولتی آن‌ نژاد ایرانی دارند و متمایل به جمهوری اسلامی ایران هستند. سفرهای امیر قطر به تهران و سفرهای خاتمی رئیس‌جمهور پیشین ایران به قطر گستردگی فوق‌العاده روابط بین دو کشور را به دنبال داشته است. نقش ایران و زمینه‌سازی آن در انتقال میزبانی کنفرانس اسلامی به دوحه همواره مورد تأکید بسیار مقامات قطری بوده است. قطر اظهار امیدواری کرد که رئیس‌جمهور جدید ایران در جهت «ورق زدن صفحه‌ای جدید» در روابط ایران با همسایگانش تلاش کند.
در واقع قطر تنها عضو از ۱۵عضو شورا بود که به قطعنامه رأی مثبت نداد. ایران در میان 6کشور جنوب خلیج‌فارس، پس از عمان، بالاترین سطح روابط را با قطردارد. قطر در محافل بین‌المللی از ایران و سیاست‌های هسته‌ای آن حمایت می‌کند. تهران و دوحه در 6سال اخیر شاهد ترافیک سنگین رفت‌و‌آمد مقامات ایران و قطر و در رأس آن سران دو کشور بوده است. حمایت نسبی قطر از انقلاب در مصر و سرنگونی حکومت حسنی‌مبارک، حزب‌الله درلبنان، حماس در فلسطین و حکومت بشار اسد در سوریه قبل از بحران این کشور، بر نزدیکی میان دوحه و تهران افزوده بود. سیاست قطر برای قدرت‌نمایی در مقابل عربستان‌سعودی نیز یکی از عوامل نزدیکی حکومت آل‌ثانی به ایران به‌شمار می‌رود.

بحران سال 2017 قطر و رویکرد جمهوری اسلامی
بعد از محاصره قطر توسط چهار کشور عربی (عربستان‌سعودی، امارات، بحرین و مصر) ایران از همان ابتدا با وجود اختلاف‌نظر فراوان با قطر در مورد پرونده‌های مختلف منطقه‌ای، اما با تحریم‌های وضع شده علیه قطر به مخالفت برخاست و روابط خود را با این کشور گسترش داد. ایران ضمن حمایت از تمامیت ارضی قطر، روابط اقتصادی و دیپلماتیک خود را با این کشور بهبود بخشید و به‌عنوان یکی از شرکای اصلی اقتصادی قطر در آن برهه زمانی فعالیت می‌کرد.« تمیم بن‌حمد آل‌ثانی» امیر قطر در بخشی از گفت‌وگوی خود با شبکه سی‌بی‌اس‌نیوز، در سال 2017 در همین رابطه می‌گوید: «ایران همسایه ما است. ما بیش از آنها (کشورهای محاصره‌کننده قطر شامل عربستان سعودی، امارات، بحرین و مصر) با ایران اختلاف‌نظر زیاد داریم و  همچنین در روابط خارجی؛ اما اجازه دهید یک چیزی را بگویم؛ زمانی که آن کشورها، برادرانمان همه چیز را  و از جمله  دارو و غذا را محاصره کردند، تنها راه ما برای تأمین غذا و دارو برای مردم‌مان از طریق ایران بود.
امیر قطر همچنین درباره قطع روابط برخی کشورهای عربی با دوحه و محاصره اقتصادی و سیاسی این کشور، گفت: «دلیل واقعی آنها این است که خواهان استقلال ما نیستند. ما آزادی بیان برای منطقه می‌خواهیم. آنها فکر می‌کنند که این تهدیدی علیه‌شان است.» او در بخش دیگری از این گفت‌وگو در پاسخ به این سؤال که آیا قطر آماده است تا به درخواست این کشورها برای تعطیلی شبکه الجزیره و قطع روابط با ایران پاسخ دهد، گفت: «حاکمیت ما یک خط قرمز است. ما دخالت هیچ‌کس در این حاکمیت را نمی‌پذیریم. پاسخ منفی است. ما قصد نداریم شبکه الجزیره را تعطیل کنیم.» تمیم بن‌حمد با این حال، با بیان اینکه برای مذاکره با مخالفانش تمایل دارد، گفت: «اگر آنها یک متر به سمت من حرکت کنند، من ۱۰هزار مایل به سوی آنها گام خواهم برداشت.»
وزیر خارجه پیشین قطر «حمد بن جاسم» در این باره می‌گوید:  ما باید با ایران به‌عنوان یک کشور بزرگ  روابط طبیعی داشته باشیم و چه بهتر که از روابطی بسیار خوب و اقتصادی برخوردار باشیم، زیرا ما در خلیج‌ (فارس) روبه‌روی هم هستیم و با آن کشور میدان گازی مشترک داریم. وزیر خارجه پیشین قطر درباره اتفاقی که در گذشته میان ایران و قطر رخ داده بود، گفت: «در یکی از دوره‌ها نیروی دریایی ایران وارد آب‌های اقلیمی قطر شدند و دوحه از نیروی دریایی قطر خواست تا آن نیروی ایرانی را بازداشت کند. نیروی دریایی قطر این کار را انجام داد و با ایران تماس گرفتیم و گفتیم که مرزهایمان خط قرمز است و به آنها تجاوز شده، ایران پاسخ داد که نیروهای ما وارد آب‌های شما نشدند. ما نیز خواستار ورود طرف دیگری در این موضوع شدیم و ایران با آرامش کامل با این موضوع برخورد کرد، در نتیجه کشور بی‌طرف ثابت کرد که این آب‌ها، آب‌های اقلیمی ایران هستند. بنابراین دولت قطر درباره این موضوع از ایران عذرخواهی کرد.
روابط اقتصادی ایران و قطر
آمارهای جهانی نشان می‌دهد قطر با داشتن بالاترین درآمد سرانه در سطح جهان، ثروتمندترین کشور دنیا محسوب می‌شود و این موضوع به معنای توان بالای فعالان اقتصادی این کشور در سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی است. در مقابل، ایران از یک‌سو توان بالایی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی، بویژه سرمایه‌گذاران قطری دارد و از سوی دیگر یکی از مهمترین عرضه‌کنندگان محصولات کشاورزی از جمله سبزیجات، پسته و خرما است و توان بالقوه بالایی در تأمین بخش قابل‌توجهی از نیاز بازارهای مصرفی قطر دارد؛ اما روند مبادلات برون‌مرزی غیرنفتی ایران با قطر در بازه زمانی ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۴ نشان می‌دهد نه تنها در کل تبادلات، بلکه در تبادلات غیرنفتی هم تراز تجاری ایران به این کشور مثبت بوده و صادرات غیرنفتی ایران به قطر غالب بر ارزش دلاری واردات ایران از این کشور بوده است. براساس این گزارش، شکاف غیرقابل چشم‌پوشی بین ارزش دلاری هر تن کالاهای صادراتی غیرنفتی ایران به قطر و واردات ایران از قطر در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۴ وجود داشته است. آمار تجارت خارجی ایران و قطر در سال ۱۳۹۶ نیز معادل ۱۶۵میلیون دلار برآورد شده است. بنابر داده‌های گمرک ایران، ۲۹۱قلم کالای غیرنفتی با ارزش متوسط هر تن ۸۲دلار به قطر صادر و ۵۱نوع کالا با ارزش متوسط ۷۰۲۶دلار از این کشور در سال ۱۳۹۴ وارد کرده است، اما ۱۰قلم عمده کالاهای صادراتی غیرنفتی ایران به قطر که حدود ۷۴درصد کل ارزش صادرات غیرنفتی هستند، محصولاتی خام یا با حداقل ارزش افزوده مانند سیمان بوده‌اند که با ارزش متوسط هر تن ۷۶دلار به این کشور عرضه شده است؛ بنابراین می‌توان گفت قدرت رقابتی ایران در مجموعه کالاهای صادرات غیرنفتی بسیار پایین است. (اتاق بازرگانی ایران و قطر، 1396) هر دو کشور ایران و قطر در سال‌های اخیر، شرایط سخت اقتصادی را سپری کرده‌اند. ایران متأثر از تحریم‌های غیرانسانی همه‌جانبه امریکا و قطر هم متأثر از تحریم کشور‌های عربی در شرایط تحمیلی جنگ اقتصادی قرار گرفته‌اند؛ شرایطی که البته هر دو کشور را به بازنگری در سیاست اقتصادی و رابطه با دیگر کشور‌ها و حرکت به سمت استقلال اقتصادی پیش برده است. اینک اگرچه بحران شورای همکاری خلیج‌فارس که از بهار ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) آغاز شد با میانجی‌گری کشور‌ها تاحدودی فروکش کرده است، اما تهران و دوحه در گذر از این فشار‌های بین‌المللی فرصت یافتند برای بهره‌مندی از ظرفیت‌های یکدیگر برنامه‌ریزی کنند؛ به‌طوری‌که افزایش تعاملات منجر به افزایش پنج برابری صادرات ایران به قطر در سال ۱۳۹۷ در قیاس با ۱۳۹۶ شد. روابط تجاری ایران و قطر در این مرحله از صادرات ۶۰میلیون دلاری به ۳۰۰میلیون دلار رسید.
آمارها نشان می‌دهد که ایران در برهه محاصره قطر توسط چهار کشور، بیشترین میزان حجم تجارت با این کشور را داشته است، اما با بهبود روابط قطر با کشورهای عربی در سال 2019، حجم تجارت ایران به این کشور کاهش پیدا کرده است و با توجه به بازار مصرفی قطر، ایران نتوانسته  به خوبی از این فرصت استفاده کند. طبق آمار مرکز تجارت بین‌الملل؛ ژاپن، چین، هند و کره‌جنوبی 4شریک اول تجاری قطر هستند.
به نظر می‌رسد با توجه به همکاری‌های مناسب ایران و قطر در طول سال‌های گذشته، ایران می‌تواند در حوزه اقتصادی شریک مطمئنی برای تأمین نیازی‌های کشور قطر باشد؛ نیازهایی که با توجه به همسایگی دریایی ایران و قطر می‌تواند در زمانی کوتاه تأمین شود. از سوی دیگر قطر همواره به دنبال این بوده  است که روابط تجاری خود را با ایران گسترش دهد و از ظرفیت‌های اقتصادی ایران بخصوص محصولات کشاورزی آن نهایت استفاده را ببرد.

نتیجه‌گیری
اگر تحولات بیداری اسلامی (بهارعربی) را فاکتور بگیریم، همواره ایران و قطر روابط دیپلماتیک مناسبی با همدیگر داشته‌ و  طی سال‌های گذشته ایران و قطر در پرونده‌های مختلف منطقه‌ای با هم اشتراک داشته‌اند. هرچند ایران و قطر در موضوعاتی همانند بحران سوریه، جنگ یمن و انقلاب بحرین با هم اختلاف‌نظر دارند و در دو جبهه مختلف قرار می‌گیرند، اما قطر همواره به‌عنوان بازیگری مهم در منطقه خلیج‌فارس محسوب می‌شود؛ بازیگری که برخلاف امارات و عربستان، به دنبال ایفای نقش با ثبات در منطقه بی‌ثبات غرب آسیا و خلیج‌فارس است. این کشور در طول سال‌های گذشته بعد از شکست اسلام سیاسی که قطری‌ها به همراه ترکیه به دنبال آن بودند که در نهایت سر از تروریسم و حمایت از گروه‌های تروریستی درآورد، رویکرد عاقلانه‌تری را نسبت به سایر کشورهای عربی خلیج‌فارس اتخاذ کرده است. شرایط جدید می‌تواند روابط ایران و قطر را نسبت به گذشته بهبود بخشد. دولت سیزدهم در راستای سیاست خارجی راهبردی خود که اهمیت دادن به همسایگان و منطقه‌گرایی قابل ارزیابی است، نگاه ویژه‌ای به قطر دارد. دیدار ریاست محترم جمهور در سال گذشته از قطر و دیدار امیر قطر از ایران را می‌توان در همان سیاست منطقه‌گرایی دولت سیزدهم تحلیل کرد.