کرامت زمینه ساز کمال

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
یازدهم ذیقعده - امروز - مصادف با خجسته میلاد هشتمین خورشید هدایت، امام علی بن موسی الرضا(ع) و روز پایانی دهه کرامت است. در شماره‌های قبل حول محور کرامت انسانی، بنیان‌ها، ویژگی‌ها و تفاوتش با معجزه به نکاتی اشاره شد. در این شماره نیز به سایر مؤلفه‌های کرامت انسانی در سیره رضوی(ع) اشاره گذرایی نموده و دفتر این گفت‌و‌گو را می‌بندیم.
از منظر دیانت اسلام، پاسداشت کرامت انسان، مسیر کمال آدمی را هموار و دستیابی به بسیارى از مراتب والای معنوی را برای وی تسهیل می‌نماید. به عبارتی دیگر، تکریم جان آدمی، انسان را متوجه افق روشن کمال نموده و از ظرفیت تربیتی و رشد برخوردار می سازد. خداوند همه آن چه را که در تربیت و تکامل انسان نقش دارد، به صفت کرامت ستوده است: «اقْرَأْ وَرَبُّک َ الَأْکرَمُ»
بخوان و پروردگار تو کریم‌ترین (کریمان) است (علق، 3) و فرشتگان را که مأمور ابلاغ پیام کرامتند به عنوان عباد کریم معرفی می‌کند: «کرَامًا کاتِبِینَ»(انفطار، 11)؛ فرشتگان نزد خدا گرامی هستند. همچنین از صحف پیامبران که برنامه‌های تربیتی را در بر دارد به عنوان «صحف مکرمه»یاد می‌نماید: «فِی صُحُفٍ مُکرَّمَةٍ»(عبس، 13) و قرآن کریم به صفت کریم آراسته شده است: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کرِیمٌ»(واقعه، 77)؛ آن قرآن باارزشی است. موضوع تربیت یعنی انسان نیز به صفت کرامت ستوده شده است: «وَلَقَدْ کرَّمْنَا بَنِی آدَمَ»(اسراء، 70)؛ فرزندان آدم را گرامی داشتیم.در سیره تعلیمی امام علی بن موسی الرضا(ع) توحید، عبودیت، عقلانیت، حریت، عدالت، شاکر بودن و... از جمله مؤلفه‌هایی هستند که درعداد پاسداشت کرامت انسانی به‌شمار آمده و آدمی را به کمال و قرب الهی رهنمون می‌شوند.در سیره و میراث امام رضا(ع) متناسب با ارجمندی و کرامت انسان نمونه‌های بسیاری وجود دارد که درک آن را آسان می‌کند.
بررسی سیره گفتاری و عملی امام رضا(ع) نشان می‌دهد که برترین مؤلفه کرامت انسانی، عبودیت به معنای وسیع کلمه است.عبودیت به مفهوم عبادت همراه با شناخت به یگانه‌پرستی و توحید انجامیده و انسان را از ذلت و خواری غیر‌پرستی می‌رهاند و شأنی شایسته بدو می‌بخشد. عقلانیت و عقل‌گرایی نیز سبب کسب معرفت نسبت به حقایق و در نتیجه عمل به آنها شده و آزادگی و حریت هم مانع رکود در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی و...می شود. همچنین عدالت طلبی از رفتارهای مانع رسیدن به کمال مانند فساد و رشوه جلوگیری کرده و شاکر بودن موجب ادای حق و خدمت به خلق خواهد شد.
کلام وحی به صراحت اعلام کرده که انسان کریم است: «وَلَقَدْ کرَّمْنَا بَنِی آدَمَ»(اسراء، 70)؛ ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم. همچنین خداوند به خاطر آفرینش انسان، خود را بهترین خالق معرفی کرده است: «فَتَبَارَک‌الله أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ»(مؤمنون، 14)؛پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است. براین اساس بهترین خالق با خلق موجودی کریم و با ارزش معنا می‌یابد و بر اساس آیه«نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»(حجر، 29)؛از روح خود در آن دمیده و انسان متخلق به صفات الهی است تا شایستگی جانشینی روی زمین را داشته باشد: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الَأْرْضِ خَلِیفَةً»(بقره، 30)بنابراین، دارا نبودن مؤلفه‌های کرامت مانند عبودیت، عقلانیت، آزادگی، عدالت و... با وعده خلافت روی زمین منافات دارد. همان‌طور که بیان شد مؤلفه‌های اصل کرامت موجب کمال انسان می‌شوند. بدین معنا که عواملی همچون بی‌تقوایی، بی‌عدالتی، بی‌خردی، ناسپاسی و نبود آزادی و آزادگی، کرامت انسانی را خدشه دار می‌کند.
بنابر سیره نظری و عملی امام رضا(ع)نیز عواملی که زمینه ساز کمال انسانی است، به حفظ کرامت که همراستا با فطرت الهی انسان است باز‌می‌گردد و تأیید‌کننده این فرض است که کرامت نقش زیربنایی در کمال وجودی انسان دارد. حضرت، کرامت و مؤلفه‌های آن را در سطح فردی و اجتماع برای تکامل وجودی انسان ضروری می‌داند؛ زیرا در نظر ایشان هرکدام از این مؤلفه‌های کرامت‌بخش، دربردارنده آثار و مراتب کمالی است؛ بدینگونه که بندگی خدا به توحید می‌انجامد. عقلگرایی در دو حوزه نظری و عملی، سبب کسب معرفت نسبت به حقایق و عمل به آنها می‌شود. شکرگزاری حقیقی با طی مراحلی مانند توحیدباوری، ایمان، ادای حق و خدمت به خلق ممکن می‌شود. حریت مانع رکود در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی و... می‌شود. همچنین زمینه اثبات الگوی مطلوب کمال با طرح عقاید گوناگون فراهم می‌شود. عدالت نیز از رفتارهای غیرکمالی مانند رعایت نکردن حقوق خدا و خلق، فساد، دروغ، رشوه و... جلوگیری می‌کند. بنابراین دیدگاه امام رضا(ع) مانند آموزه‌های اسلام بر لازم و ملزوم بودن مؤلفه‌های کرامت و کمال انسان تأکید می‌کند.