هذیان، توهم و خطای ادراکی را بشناسیم

آزاده سهرابی
روانشناس
تا به حال دیدن سراب را تجربه کرده‌اید؟ شده گاهی احساس کنید چیزی دیده‌اید (مثلاً یک آدم) ولی وقتی چک کرده‌اید، متوجه شده‌اید که چیز دیگری بوده (مثلاً یک گربه). تا به حال به کسانی برخورد کرده‌اید که معتقدند همیشه دیگران در حال توطئه علیه آنها هستند یا کسی آنها را دنبال می‌‌کند و... در شکل شدیدتر آیا دیده‌اید کسانی را که صدایی می‌‌شنوند یا بویی حس می‌‌کنند که شما یا کسان دیگر تجربه نمی‌کنید؟
واقعیت این است که به قدمت تاریخ بشر توهم‌ها، هذیان‌ها، خطاهای ادراکی جزئی از زندگی انسان بوده که برخی از آنها بسته به شدت و طول دوره، آن افراد را در دام اختلال‌هایی سخت اسیر می‌‌کند. نمونه‌اش اسکیزوفرنی یا اختلال دوقطبی یا اختلال‌های شخصیت مثل اسکیزویید یا اختلال هذیانی.
شاید مهم باشد که میان سه نوع هذیان، توهم و خطاهای ادراکی تفاوت قائل باشیم.
توهم و خطاهای ادراکی زیرمجموعه‌ای از اختلال در ادراک است. توهم در نبود هیچ محرک بیرونی رخ می‌‌دهد و حسی را درگیر می‌‌کند مثل افراد در طیف اختلالات اسکیزوفرنی که صدای کسی را می‌‌شنوند که فقط آنها می‌‌شنوند ولی به شکل قاطعی باور دارند آن صدا با آنها حرف می‌‌زند. گاهی دیداری هم هست یا در حس لامسه یا حس بویایی. فیلم ذهن زیبا را اگر دیده باشید زندگی جان نش ریاضیدان را روایت می‌‌کند که دچار اسکیزوفرنی است و توهم و هذیان را با هم دارد. او کسانی را می‌‌بیند و با آنها حرف می‌‌زند که در دنیای ذهنی‌اش زندگی می‌‌کنند ولی مرز واقعیت و خیال برای او مخدوش است.
وجود توهم عموماً نشانه خوبی نیست و نیاز به مراجعه به روانپزشک برای بررسی دارد. ولی نمونه توهمی که گذراست همان دیدن سراب است. در واقع آنجا هم محرکی بیرونی وجود ندارد اما فرد مانده در بیابان فکر می‌‌کند یک دریاچه را می‌‌بیند و در حوزه بینایی دچار توهم می‌‌شود. هر چند اینجا نور خورشید در ایجاد این توهم بینایی بسیار اثرگذار است. جایی که توهم به اختلال می‌‌رسد کار خورشید در بیابان را عناصری درون روانی ایفا می‌‌کند.
اما خطای ادراکی هم مشکلی در ادراک فرد ایجاد می‌‌کند با این تفاوت که اینجا یک محرک بیرونی وجود دارد ولی فرد آن محرک را اشتباه برداشت می‌‌کند. مثلاً در واقعیت سایه یک گربه روی دیوار هست ولی فرد فکر می‌‌کند سایه یک دزد است.
خطای ادراکی هم گرچه در حوزه اختلالات روانی از نشانه‌های جدی است اما ممکن است یک ترس شدید یک تروما حتی حضور در برخی مشاغل فرد را مستعد این خطاها بکند و در صورت شدت و زمان طولانی حتماً نیاز به بررسی روانپزشک یا روان‌شناس بالینی وجود دارد.
اما اینجا هذیان را هم داریم.
به طور کلی ۳ نوع اختلال در فکر داریم. یکی از آنها اختلال در  فرم فکر است. نمونه بارز این مدل اختلال را در تفکر افراد اوتیستیک می‌‌بینید. در اینجا هم قطع ارتباط واقعیت و دنیای ذهنی فرد است تا حدی که تفکر منطقی جایی ندارد. اختلال در جریان فکر  را می‌‌توانید در پرش افکار ببینید کسانی که تداعی ضعیفی دارند یا کسانی که وقتی سؤالی از آنها می‌‌کنید، آنقدر حاشیه می‌‌روند که جواب سؤال فراموش می‌‌شود. اختلال جریان فکر شکل‌های متعددی دارد و بیشتر اطرافیان متوجه آن می‌‌شوند. اختلال در محتوای فکر یکی از جلوه‌هایش هذیان است. کلمه‌ای که در مکالمات روزمره هم به کار می‌‌بریم. هذیان تفکر غلطی است که فرد شدیداً به آن اعتقاد دارد. مثلاً فرد عمیقاً باور دارد همه علیه او هستند و دارند پشت سرش توطئه می‌‌کنند یا دیگران می‌‌خواهند به او آسیب برسانند و... این هذیان‌ها هم شدت و ضعف دارد و همیشه نشانه یک  اختلال روانی است و حتماً نیاز به بررسی متخصصان روان است.
نکته مهم این است که اینها را با هم اشتباه نکنیم و وجود آن در اطرافیان را جدی بگیریم تا مداخلات درمانی زود شروع شود.
نکته دیگر این است که شکل‌هایی از این تعاریفی که برای هذیان و توهم و خطای ادراکی گفتیم، در روند رشد کودکان جزئی طبیعی است. مثلاً تفکر غیرمنطقی را کودکان در دوره‌ای از زندگی دارند. پس روی کودکان برچسب نزنیم.
* در ادامه این ستون در روزهای یکشنبه بیشتر درباره شناخت اختلالات روانی صحبت می‌‌کنیم.