اعتماد به درک عمومی جامعه

«اعتماد به درک عمومی جامعه» یکی از مکانیسم‌هایی است که از یک «حاکمیت مردم‌مدار» توقع می‌‌رود و از رهگذر «حاکمیت عقلانیت مدنی» محقق می‌شود. به باور دکتر محمدعلی فتح‌الهی، استاد علوم‌سیاسی و روابط بین‌الملل و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی، دقیقاً همینجاست که مرز میان یک دولت مردمی و دولت پوپولیستی مشخص می‌شود. با او در خصوص «چیستی عقلانیت مدنی و نسبتش با عقلانیت نخبگانی» به گفت‌وگو نشستیم. دکتر فتح‌الهی معتقد است: «نظام‌های جاهلی به عمومی شدن عقلانیت مدنی باور ندارند و عقلانیت را تنها در انحصار نخبگان می‌دانند. یکی از مواردی که نظام جاهلی را از نظام عقلانیت مدنی جدا می‌کند، این است که‌ چقدر عقلانیت عمومی‌شده در اختیار همگان و چقدر در انحصار نخبگان (اما به اسم مردم) است و به تعبیری مردم به صورت نمایشی و تصنعی در این قصه، دخالت داده می‌شوند. در حالی که عقلانیت مدنی، عقل را در انحصار نخبگان نمی‌داند؛ بدین معنا که‌ عقل مدنی باید در میان عموم جامعه تسری یافته و همه از آن بهره‌مند شوند. عقل مدنی یک عقل صرفاً محاسباتی و ریاضی نیست که تنها افرادی که از هوش بالایی برخوردارند یا به نوعی نخبه محسوب می‌شوند از آن بهره‌مند باشند، بلکه‌ عقل مدنی مربوط به زندگی و اجتماع است.» او در این بحث به تفاوت جامعه پوپولیستی با جامعه مبتنی بر عقلانیت مدنی هم اشاره می‌کند.

مهسا رمضانی

 جناب دکتر فتح‌الهی، «عقلانیت مدنی» چیست و در چه نسبتی با «عقلانیت نخبگانی» قرار می‌گیرد؟

«عقل مدنی» نه در مقابل عقل نخبگانی که در مقابل جهالت قرار می‌گیرد. واقعیت این است که عقل مدنی یک وجه عینی اجتماعی دارد و خود را در مدینه و شکل‌گیری مدینه‌ها نشان می‌دهد. به تعبیری، جایی که ما مدینه و مدنیت داشته‌ باشیم می‌توانیم از «عقلانیت مدنی» حرف بزنیم. بر این اساس، نبود مدنیت و مدینه در واقع نوعی جاهلیت ابتدایی است اما قضیه به همین جا محدود نمی‌شود و شکل دیگر جاهلیت را می‌توان در مدینه‌های کاذب و دروغین نیز شاهد بود که امروزه از آن تحت عنوان «جاهلیت مدرن» سخن به میان می‌آید.
اما نکته‌ای که در نسبت میان «عقل مدنی» با «عقل نخبگانی» نباید از نظر دور داشت، این است که عقلانیت مدنی، عقل را در انحصار نخبگان نمی‌داند؛ بدین معنا که‌ عقل مدنی باید در میان عموم جامعه تسری یافته و همه از آن بهره‌مند شوند. عقل مدنی یک عقل صرفاً محاسباتی و ریاضی نیست که تنها افرادی که از هوش بالایی برخوردارند یا به نوعی نخبه محسوب می‌شوند از آن بهره‌مند باشند، بلکه‌ عقل مدنی مربوط به زندگی و اجتماع است و در واقع این عقلانیت را «احساس مشارکت در عینیت اجتماعی» شکل می‌دهد. از این‌رو، ممکن است برخی که حتی سواد زیاد و تحصیلات بالایی هم ندارند از این عقلانیت بهره‌مند باشند و برعکس برخی به جامعه نخبگانی تعلق داشته باشند اما بهره چندانی از عقل مدنی نداشته ‌باشند. در واقع، عقل مدنی یک ماهیت عمومی شده دارد و همه در آن سهیم و از آن بهره‌مندند هر چند نخبگان در تأثیرگذاری بر این نوع عقلانیت مؤثرند اما در شکل‌گیری عقلانیت مدنی سهم بیشتری ندارند؛ چرا که همگان از آن سهم می‌برند.

نظامی که به «عقلانیت مدنی» باور داشته باشد چه ویژگی‌هایی خواهد داشت؟ در واقع می‌خواهیم بدانیم وجه ممیز نظام‌های جاهلی با نظام مبتنی بر عقلانیت مدنی چیست؟

نظام‌های جاهلی به «عمومی شدن عقلانیت مدنی» باور ندارند و عقلانیت را تنها در انحصار نخبگان می‌دانند. این در حالی است که باور عمیق به مدنیت یک امر عمومی شده است و در باورهای عموم مردم باید قرار گیرد.
یکی از مواردی که نظام جاهلی را از نظام عقلانیت مدنی جدا می‌کند، این است که‌ چقدر عقلانیت عمومی‌شده در اختیار همگان و چقدر در انحصار نخبگان (اما به اسم مردم) است و به تعبیری مردم به صورت نمایشی و تصنعی در این قصه دخالت داده می‌شوند.
نکته دیگری که نظام عقلانیت مدنی را از نظام جاهلی جدا می‌کند این است که نظام عقلانیت مدنی، مستقل و مکفی بالذات نیست و خود به تنهایی نمی‌تواند همه ابعاد مختلف و نیازهایش را برطرف کند. مدینه در عین حالی که یک امر وجودی است در مسیر تجربیات وجودی و عینی خود، به این درک می‌رسد که قدرت‌های ماورایی بر سرنوشت مدینه تأثیر دارند. اما نظام‌ جاهلی، این عقلانیت را مستقل از خداوند در نظر می‌‌گیرد و تأثیرگذاری مدیر و مدیریت الهی را بر همه زندگی انکار می‌کند.
بنابراین «عمومی شدن عقلانیت مدنی» و باور به «قدرت قاهر الهی» دو ویژگی‌ است که عقلانیت مدنی را از نظام‌های جاهلی جدا می‌کند. در واقع، در عین حالی که در عقل مدنی منکر نقش نخبگان نیستیم اما عقل مدنی را در انحصار نخبگان هم قرار نمی‌دهیم.

چطور می‌توان در سیاستگذاری‌ها از «عقلانیت مدنی» بهره‌ گرفت و به درک عمومی مردم اعتماد کرد؟

عقل مدنی مبتنی بر «مصلحت» است و این مصلحت هم یک گذشته‌ و آینده‌ای دارد. به‌طور مشخص، ما در نظام جمهوری اسلامی که آن را تجلی یک عقلانیت مدنی در نظر می‌گیریم، حکومت مدینةالنبی پیامبر اسلام(ص) را در گذشته خود و جامعه مهدوی در آخرالزمان را در آینده خود داریم و در بین این دو است که هویت و مصلحت خود را پیدا می‌کنیم.‌ این دو عنصر باعث می‌شود تا در تصمیم‌گیری‌ها و سیاستگذاری‌ها متناسب با این مصلحت عمل کنیم. در واقع این «مصلحت» است که چهارچوب عقلانیت مدنی ما را شکل می‌‌دهد و در این چهارچوب است که عقل مدنیه خود را نشان می‌دهد.

سیاست مبتنی بر «مصلحت‌اندیشی» آیا می‌تواند غایت یک جامعه باشد؟

مهم‌ترین مسأله امروز ما این است که در وضع بین‌المللی و منطقه‌ای خود بتوانیم مصلحت‌اندیشی درستی داشته‌ باشیم و نقش مناسب خود را ایفا کنیم. اگر توانستیم یک نظم عقلانی در منطقه و نظام بین‌الملل به‌وجود آوریم، یک سیاستگذاری مبتنی بر مصلحت را انجام داده‌ایم. در حوزه سیاست داخلی هم اصل بر همین است که تشخیص مصلحت به درستی صورت گیرد و متناسب با آن عمل شود.

مرز عقلانیت مدنی و عقلانیت پوپولیستی در چیست؟ آیا اساساً می‌توان از پدیده‌ای به نام «عقلانیت پوپولیستی» حرف زد؟
​​​​​​​
امری به نام «عقلانیت پوپولیستی» نداریم و «عقلانیت» و «پوپولیسم» پدیده‌هایی هستند که با هم جمع‌پذیر نیستند. در یک جامعه پوپولیستی که از قضا شهریت و مدنیت هم ندارد، عوام مردم به شکلی غیرنظام‌مند حرکت کرده و عمل می‌کنند. این در حالی است که «عقلانیت مدنی» خود را در نظامات سیاسی و اجتماعی نشان می‌دهد؛ یعنی، ابتدا باید یک نظم عقلانی حاکم باشد تا در ادامه بتوان ازعقل مدنی حرف زد.
بنابراین ‌عقل مدنی را نه در بسیج عوام جامعه بلکه در «وجود یک نظام عقلانی» باید دید. ‌صرف وجود توده‌های مردم نمی‌تواند دلیل عقلانیت مدنی باشد. اصل اساسی در عقل مدنی، تجلی آن در نظامات سیاسی اجتماعی عقلانی است و مرز آن با جامعه پوپولیستی در همین جا مشخص می‌شود.