«ایرانشهر»روشنگر ی در آغاز سده چهاردهم

حمیدرضا محمدی
روزنامه‌نگار
«مجله ایرانشهر ساعی خواهد بود، زمینه‌ای را که روح ایران جوان و آزاد در آن پرورش باید بیابد، تهیه نماید... مجله ایرانشهر آیینه افکار و احساسات ایران جوان و آزاد و پشتیبان عناصر پاک و قوای متفکر آن خواهد بود.» و چهارم تیر امسال، از آغاز این مجله و انتشار نخستین شماره آن، درست یکصد سال گذشت؛ جریده‌ای که «حسین کاظم‌زاده ایرانشهر» آن را در 39سالگی و تقریباً سه ماه پس از به تعطیلی رفتن مجله «کاوه» که سیدحسن تقی‌زاده  با او به همکاری می‌پرداخت، راه انداخت.
اما پیشینه فرهنگی و سیاسی ایرانشهر را باید در سال‌های جوانی‌اش جست‌وجو کرد؛ وقتی آتش استبداد صغیر زبانه می‌کشید و خیلی‌ها پس از یوم‌التوپ ناگزیر از مهاجرت شدند. او هم به استانبول رفت و در روزنامه «سروش» به سردبیری علامه دهخدا و روزنامه «شمس» قلم زد. سپس به بروکسل و بعد پاریس رفت و همان‌جا با فنون روزنامه‌نگاری آشنا شد و در ضمن، با همکاری محمد قزوینی و ابراهیم پورداوود، «انجمن مصاحبات ادبی و علمی ایرانیان» را بنیاد نهاد و جالب آنکه دیری نپایید که به دعوت ادوارد براون به دانشگاه کمبریج رفت و آنجا حدود دو سال به تدریس زبان و ادبیات فارسی پرداخت.
اما یک سال پس از آغاز جنگ جهانی اول، تقی‌زاده به برلین دعوتش کرد و همراه با سیدمحمدعلی جمالزاده، محمدعلی تربیت، ابراهیم پورداوود و اسماعیل امیرخیزی در ایجاد «کمیته نجات ملی ایران» مشارکت کرد که همزمان با آغاز انتشار مجله کاوه بود. اما بعد، خود به انتشار مجله دست زد و ایرانشهر را بنیاد نهاد. به اعتقاد غلامرضا رشید یاسمی، «مندرجات اصلی این مجله در باب مباحث عرفانی، اجتماعی، فلسفی، علمی و اخلاقی است و از نظر آشنا کردن ایرانیان با تمدن اروپایی و مقایسه آن با فرهنگ مشرق‌زمین در عصر خود بسیار تأثیر داشته است» و به نوشته محمد صدر هاشمی، «مقالات متنوع سیاسی، اجتماعی، تاریخی، علمی، ادبی و فلسفی ایرانشهر، بویژه نوشته‌های خود کاظم‌زاده ایرانشهر که زبانی ساده و شیرین داشت، تأثیر بسزایی بر افکار ایرانیان می‌نهاد و در اعتلای فرهنگی جامعه ایران نقش مهمی ایفا می‌کرد.» مجله‌ای که به شهادت سیدمحمد محیط طباطبایی «معروف‌ترین نشریه ایرانی در اروپای بعد از جنگ جهانی اول محسوب می‌شد» و به روایت ادوارد براون «بیش از ۱۴۰ نویسنده معروف از ایران، آلمان، انگلستان، دانمارک، کویت، هند، مصر، عثمانی و لبنان با آن همکاری داشتند» که از جمله آنان محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، مرتضی مشفق کاظمی، صادق رضازاده شفق، غلامرضا رشید یاسمی، ابراهیم پورداوود، محمدباقر هوشیار شیرازی و عبدالحسین میکده بودند که تا اسفند 1305 سرپا نگه‌اش  داشتند. ایرانشهر اگرچه نیت دوهفته‌نامه در سر داشت، اما هر ماه در شانزده صفحه و به بهای دو قران منتشر می‌کرد و به دست مخاطبان و مشترکان خود در چهل شهر ایران و البته خوانندگان فارسی‌زبان در افغانستان، ترکیه، هند و برخی کشورهای اروپایی می‌رساند.
حسین کاظم‌زاده ایرانشهر که اهل تبریز بود و بیستم دی سال آینده یک‌صدوچهلمین زادروز اوست و در 27 اسفند 1340 در شهر دگرس‌هایمِ سوئیس دار فانی را وداع گفت توانست به رسالتی که بر دوش خود احساس می‌کرد عمل کند و در راه ارتقا و اعتلای فرهنگ ایرانی در نخستین سال‌های سده چهاردهم روشنگری کند، چنان‌که در سرمقاله نخستین شماره سال دوم خود (15 شهریور 1303) نوشت: «وظیفه اصلی ایرانشهر این است که نسل جوان مملکت را فریادرس باشد.»