آیا الواح آسیب دیدند؟

زهره توکلی

شیوه معرفی و خوانش الواح هخامنشی بازگشته به ایران به اعتراض برخی از کارشناسان و فعالان حوزه میراث فرهنگی انجامید. آنها اعتقاد دارند شیوه کار غیرعلمی است. این بخش از گل‌نوشته‌های 2500 ساله پس از 84 سال چشم انتظاری از امریکا (مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو) به ایران بازگشتند.
سیامک علیزاده، مرمتگر آثار، بناها و اشیای تاریخی نیز در این باره گفت: روش در دست گرفتن لوح‌های هخامنشی، فشار انگشتان روی آنها و چرخش پیاپی دارای ایراد بوده و نادرست است. این لوح‌ها باید در داخل جعبه مخصوص و روی میز قرار گیرند.
وی افزود: به طور کلی اشیای کوچکی که از گِل رُس خام یا پخته ساخته شده‌اند، به هر حرکت یا تماس فیزیکی یا انگشتان دست‌ها بسیار حساس هستند. بنابراین باید در جعبه‌های کوچک که داخل آن از مواد نرم نظیر پنبه و پارچه پوشیده شده، نگهداری شوند و با همین جعبه جا به جا شوند یا مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند.
علیزاده افزود: بهتر است برای برداشتن آنها از دستکش‌های مخصوص نخی، نرم و بدون پرز استفاده شود.
علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس نیز گفت: در تمامی کشورهای دنیا، اشیای تاریخی شکننده نظیر لوح‌ها، سندهای کاغذی و کتاب‌های خطی و... در ویترین شیشه‌ای قرار داده می‌شوند و از طریق وسیله‌ای یا روی سطح ویترین، لوح را برای مطالعات علمی و پژوهش و بررسی چرخانده و جا به جا کرده و کار خوانش را انجام می‌دهند چون با در درست گرفتن لوح‌ها، حتی ممکن است روی زمین بیفتند و آسیب ببینند.
سیاوش آریا، فعال و کنشگر میراث فرهنگی فارس نیز به «ایران» گفت: روش کار و در دست گرفتن این لوح‌های خِشتی و گِلی غیرعلمی بوده و معرفی و خوانش نوشته‌های روی این الواح نباید از سوی فرد یا افرادی که در حوزه میراث فرهنگی تخصصی ندارند، صورت بگیرد.
آریا گفت: در مواردی دیده شده فرد با فشار دادن لوح‌ها و در دست چرخاندن پیاپی گل‌نوشته‌های هخامنشی، آن هم با داشتن دستکش لاتکس که خود از مواد شیمیایی تولید شده، به معرفی و خواندن آنها پرداخته است که روش برخورد با این لوح‌ها جای نقد دارد.
او گفت: حتی برای مرمت چنین آثار حساسی نباید به طور مداوم آنها را در دست چرخاند و روی آنها فشار آورد. به طور کلی کار روی این گِل نوشته‌ها باید از سوی متخصصان و کارشناسان کارآزموده و چیره دست انجام شود.
 وی با اشاره به بروز خطاها و اشتباه‌های متعدد در مجموعه پایگاه میراث جهانی پارسه طی سال‌های گذشته، افزود: پایگاه‌های جهانی و ملی بویژه تخت جمشید که نگین و دردانه یادمان‌های تاریخی و فرهنگی کشور است، جای هیچ گونه آزمون و خطا نیست و امیدواریم این وضعیت بهبود یابد.
حمید فدایی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید نیز در این باره و در پاسخ به مطالب عنوان شده توسط منتقدان به «ایران» گفت: بخشی از فیلم‌های منتشر شده از الواح داخل ویترین‌های بخش نمایشگاه موزه تهیه شده‌ است و بخشی دیگر از الواحی که در دستان یکی از کارشناسان و متخصصان خط میخی و الواح و کتیبه‌های هخامنشی قرار دارد در بخش پژوهش و مرمت موزه تخت جمشید ضبط شده است.
وی افزود: کارشناس مربوطه آقای دکتر سهیل دلشاد هستند که به‌عنوان مشاور ریاست پایگاه در حوزه کتیبه‌شناسی و زبانشناسی فعالیت می‌کنند. وی از معدود متخصصان ایرانی هستند که توانایی کار با الواح گلی هخامنشی را دارند. ایشان ضمن گذراندن دوره‌های کار با الواح و کتیبه‌ها در 2مجموعه بزرگ در آلمان به مدت 3سال نیز با مجموعه در بررسی و مستندنگاری کتیبه‌ها و الواح همکاری بسیار خوبی داشته‌اند. همچنین وی در نخستین نمایشگاه الواح بازگشتی از دانشگاه شیکاگو به موزه ملی در مهرماه 1398 با همکاران موزه ملی همکاری داشته و این همکاری را تاکنون حفظ کرده‌اند. کمیت و کیفیت کارهای پژوهشی این کارشناس با محوریت کتیبه‌های هخامنشی تخت جمشید و نقش رستم نیز گواه دیگری بر توانایی علمی و فنی ایشان است.
وی گفت: در مورد نقدی که طرح شد، پایگاه چند تصویر و فیلم از پژوهشگران حرفه‌ای و باسابقه در مجموعه‌های بزرگ حاوی الواح میخی را منتشر کرده تا تمامی مخاطبان دغدغه‌مند بتوانند مقایسه روشن و بی‌طرفانه‌ای بین روش کار کارشناس تخت جمشید و سایر پژوهشگران داشته باشند.
فدایی تصریح کرد: از آنجا که وی با الواح گلی در مجموعه‌های مختلف بسیار کار کرده است از نحوه به دست گرفتن لوح و کنترل میزان فشار دستان بر لوح و میزان استحکام بخشی و انسجام لوح به‌خوبی آگاهی دارد. لوح در حال توضیح روی میز کار اتاق پژوهش قرار دارد و فاصله دستان با صفحه اسفنجی زیر دست کارشناس نیز بسیار کم است، به نحوی که اگر به‌صورت سهوی لوح از دستان کارشناس بغلتد روی سطحی نرم از فاصله کمتر از 5 سانتیمتری آن خواهد افتاد که خوشبختانه چنین اتفاقی هم نیفتاده است.
وی افزود: در تمامی مجموعه‌ موزه‌های دنیا، خوانش لوح گلی بخصوص الواح بسیار کوچک همیشه با چالش همراه بوده است. یکی از چالش‌های مهم تغییر جهت استقرار لوح و تابش نورهای مختلف بر نقاط مختلف لوح است. این کار بدون در دست گرفتن لوح و جابه‌جا کردن آن با دستان امکانپذیر نبوده و نیست.
فدایی ادامه داد: جنس دستکش مورد استفاده از نوع لاتکس بدون پودر و مخصوص کار چشم پزشکان است. این دستکش به عمد از نوع دستکش مخصوص چشم پزشکان انتخاب شده چون چشم حساس‌ترین بخش بدن انسان است.
همچنین اینکه دستکش نخی باشد یا از نوع لاتکس، نیاز به توضیح زیادی دارد اما باید پرسید کدام مرمتگر متخصص در حوزه الواح گلی در دنیا چنین توصیه‌ای کرده که در کار با الواح باید حتماً با دستکش نخی کار کرد و الواح را در دست نگرفت و در هنگام مطالعه همواره در جعبه قرار داد؟
وی با بیان اینکه نکته دیگر مغفول مانده از نظر منتقدان، نحوه استحکام بخشی الواح بایگانی باروی تخت جمشید در دانشگاه شیکاگو است، افزود: الواح منتقل شده به ایران، ابتدا در موزه دانشگاه شیکاگو استحکام بخشی و مرمت شده و پس از طی هزاران کیلومتر در موزه ملی ایران نیز مورد بررسی کارشناسان موزه قرار گرفته‌اند. در برقراری نمایشگاه اخیر نیز چند کارشناس زبده مرمتگر به‌صورت فعال شرکت داشته‌اند و روند کار را تحت نظر قرار داده‌اند.