زیارت امامزاده سیداسماعیل در دوره آق‌قویونلوها

بهزاد یعقوبی
پژوهشگر تهران

​​​​​​​از گذشته‌های دور، مرقد مطهر امامزادگان تهران مورد احترام و توجه مردم این شهر بوده است. تهران روستای گمنامی در اطراف شهر تاریخی ری بود. اگرچه اطلاعات دقیقی از روند شکل‌گیری تهران در دست نیست اما شاید بتوان گفت شکل‌گیری و گسترش تهران به نوعی با بقاع امامزادگان مدفون در این شهر مرتبط بوده به گونه‌ای که هسته اولیه روستای قدیمی تهران در کنار امامزاده سیداسماعیل بازار امروز شکل گرفته است.
امامزاده سیداسماعیل در جنوب غرب خیابان مصطفی خمینی بین دو خیابان پانزده خرداد و مولوی قرار گرفته است. براساس آنچه در منابع آمده قدمت بنا به سال 886 قمری یعنی دوران تسلط آق‌قویونلوها در این منطقه می‌رسد. بنای قدیمی در سال 1262 قمری به همت عیسی‌خان بیگلربیگی ساخته شده و در دوره محمد شاه قاجار بازسازی و بنای امروزی به جای آن ساخته شد. این بنا در روز یازدهم بهمن ماه سال 1334 با شماره ۴۰۹ در فهرست آثار میراث فرهنگی ثبت شده است. در اطراف این آرامگاه، مکان‌های تاریخی متعددی مثل آب‌انبار، مدرسه فیلسوف‌الدوله، کلیسای طاطاووس و بازار سیداسماعیل قرار دارد. بر اساس شجره‌نامه موجود، نسب این بزرگوار به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. در برخی از تحقیقات جدید نیز ایشان را منسوب به امام هادی(ع) دانسته‌اند. به نقل از کفایی، این بزرگوار حدود 900سال پیش به شهادت رسیده است. مکان امامزاده در نقشه کارل«موسیو» کرشیش که در عصر صفوی ترسیم شده و سال ۱۲۷۵ هجری قمری از شهر تهران تهیه شده در فاصله کمی از دروازه حضرت عبدالعظیم(ع) و در کنار خیابان اصلی بازار و در محله چاله میدان نشان داده شده است. 
نکته مهم درباره این امامزاده آن است که به احتمال فراوان هسته اولیه سکونت تهران در کنار این امامزاده شکــــــل گـــــرفـــته اســت. مـــی‌تــوان گفت محله چاله میدان که امامزاده سیداسماعیل در اطراف آن قرار گرفته، همان محدوده هسته اولیه روستای تهران است. به همین دلیل می‌توان این محله را قدیمی‌ترین محله تهران دانست.
از قدیمی‌ترین آثار موجود در امامزاده، دری چوبی است که تاریخ سال 886 قمری روی آن نقش بسته است. بقعه امامزاده سیداسماعیل براساس این تاریخ یکی از قدیمی‌ترین بقعه‌های موجود در تهران است.
یکی از مهم‌ترین آب‌انبارهای دارالخلافه در قرن اخیر، آب‌انبار سیداسماعیل بوده و در دوره سلجوقیان و زمان سلطنت طغرل اول ساخته شده، ولی بعدها متروکه می‌شود. این آب‌انبار در قرن سیزدهم به همت حاج میرزا عیسی وزیر تجدید بنا شده و مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفته است. درحال حاضر در این آب‌انبار به روی عموم باز نیست.
حدود 50 سال پیش زائران زیادی از نقاط مختلف شهر به این امامزاده رفت و آمد داشتند؛ به همین خاطر فروشندگان زیادی در محوطه امامزاده به زائران، اجناس و سوغات می‌فروختند. گروهی از این فروشندگان از مسلمانان و گروهی دیگر از یهودیان شهر بودند که مشغول فروش قماش (پارچه) به زائران بودند.
از مهم‌ترین وقایع تاریخی این امامزاده می‌توان به پناه گرفتن دو نفر از مخالفان رضا شاه به نام‌های صنیع حضرت و اکبر سیداسماعیلی درگلدسته‌های امامزاده اشاره کرد. این دو نفر، پس از چند روز مقاومت به‌دلیل گرسنگی، تشنگی و تیراندازی مجبور شدند خودشان را تسلیم کنند.