عبودیت؛ جوهره مناسک حج

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
​​​​​​​
حج به معنای قصد وآهنگ چیزی یا جایی را داشتن، در شریعت اسلامی به مفهوم حرکت به سوی بیت‌الله‌الحرام و انجام اعمالی مخصوص، در وقتی خاص است. حج در بیانی مفهومی، برنامه عملی اسلام به منظور دعوت به عبودیت و پرستش یگانه آفریدگار هستی است. در واقع حج، معرفت فطری که در ضمیر آدمیان نهفته و با سرشت آنان درآمیخته است را بیدار و به مردم درس خداشناسی می‌آموزد و مسئولیتشان را در پیشگاه باری‌تعالی خاطرنشان می‌سازد. در عقیده اسلامی حج نمایشی از حقیقت دین و جوهره توحیدی آن است که هموارکننده مسیر انسان برای پیمودن مدارج تعالی و تکامل معنوی است. این فریضه الهی، پیروان آیین محمدی(ص) را قادر می‌سازد تا در پرتو نیروی ایمان، از طرفی بر هوای نفس که منشأ گناه و ناپاکی هاست فائق آیند و از طرف دیگر با شناخت خویشتن خویش در راه اطاعت از دستورات الهی و مسئولیت‌شناسی گام برداشته و پاکدل و درستکار بار آیند و از صفات حمیده و سجایای انسانی برخوردار شوند.
مقصود اسلام از تشریع حج، آنگونه که از آیات و روایات برمی‌آید، آموزش عبودیت و پرستش خدای یکتا و امیدوار به رحمت الهی است. چنین باوری می‌تواند انسان را انسان بارآورده و از بندگی هوای نفس و پیروی از غرائز و شهوات باز دارد و موجبات تعالی و تکامل وی را فراهم آورد.  چراکه ایمان‌آورندگان به آیین اسلام زمانی از ایمان خود بهره برده و به هدایت کامل نائل می‌شوند که تمام مراحل توحید را طی کرده و موحد باشند. این دسته از مسلمانان، ایمان خود را به شرک نیالوده و در اموری که به خدا اختصاص دارد غیر خدا را شریک قرار نمی‌دهند. قرآن در این رابطه می‌فرماید: «کسانی که ایمان آوردند و ایمان خود را به ظلم نیامیختند دارای ایمنی و مصونیت‌اند و هم اینان هدایت یافتگان واقعی هستند. (انعام، آیه 82). وقتی این آیه نازل شد صحابه پیامبر آن را سنگین و گران تلقی کرده و گفتند کدام یک از ما در طول زندگی به نفس خود ظلم نکرده است؟! پس برای ما ایمنی نخواهد بود. آن‌گاه رسول اکرم(ص) فرمود: «مقصود از ظلم در این آیه، نه آن است که گمان کرده اید، بلکه مراد از ظلم، شرک است» و در ادامه فرمود: «ایمان به خدا آن نیست که وجود آفریدگار حکیم مورد تصدیق قرار گیرد، اما آن تصدیق با شرک به خدا مخلوط شود. توحید و شرک دارای مراتب و درجات مختلفی‌اند، ممکن است یک فرد الهی از جهتی موحد و از جهات دیگر مشرک باشد.» در آیین اسلام ضمن آیات و روایاتی متعدد، مراتب توحید بیان شده و می‌توان آن را در چهار مرحله خلاصه کرد؛ توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی و توحید در عبودیت. مقصود از توحید در عبودیت آن است که معبود مردم فقط و فقط آفریدگار جهان باشد و بس و برای او همانند و شریکی قرار ندهند و جز پروردگار یکتا هیچ چیز و هیچ‌کس ستایش نشود. 
شرک در عبودیت بیش از سایر موارد، سعادت بشر را تهدید می‌کند. از این جهت در تعالیم اسلام، خطر آن مهمتر تلقی شده و برای مصون ماندن از آسیب‌های آن رهنمود‌های زیادی رسیده است.  گروهی از مردم در مسیر زندگی برسر دو راهی شرک و توحید در عبودیت قرار می‌گیرند و دانسته و ندانسته از صراط مستقیم توحید منحرف می‌شوند. برای آنکه از این خطر بزرگ وارهیم و به عوارض شرک دچار نشویم، لازم است معنی توحید و شرک در عبودیت را بهتر بشناسیم و از هدف عالی دین در این باره آگاهی بیشتری به دست آوریم. عبودیت در بستر توحید ناظر بر دو معناست؛ یکی عبودیت به مفهوم عبادت و پرستش و آن دیگری عبودیت به معنای فرمانبرداری و اطاعت از دستورات الهی می‌باشد. در قرآن کریم این مفاهیم اغلب با تعابیر «اعبدوا» و «تعبدون» به کار رفته و در هر دو مورد مقصود، پرستش و عبودیت است که ضمن آنها از صراط مستقیم نیز سخن به میان آمده است. در منطق قرآن فرمانبرداری از خداوند، در مقابل پیروی از «شیطان»، «طاغوت» و«نفس اماره» قرار دارد. زیرا پیروی از این سه، موجب سر باز زدن از اوامر الهی و تن دادن به ذلت و خواری است. بنابراین عبودیت در مفهوم اسلامی دو وجه دارد؛ یکی ستایش خداوند، دیگری فرمانبرداری از دستورات الهی. لذا اگر مؤمنین در هر دو وجه، موحد باشند می‌توانند با نیروی ایمان، خویشتن را از انحراف‌های اعتقادی و سیئات اخلاقی مصون دارند.  برای اینکه عبودیت و بندگی خدا آلوده به شرک نشود، لازمه‌اش شناخت انسان از خود و عرفان به ابعاد وجودیش می‌باشد. ازاین رو مقدمه حج و حاجی شدن حضور در صحرای عرفه و تلاش مؤمنانه برای شناخت خود است. شناخت خود موجب خواهد شد تا فرد مسلمان وظایف خویش را به درستی فرا گرفته واز اطاعت‌های مشرکانه برکنار ماند. بنابراین شناخت و تشخیص شرک از توحید در مقام عمل، شرط اول مصون ماندن ایمان از انحراف از مسیر صراط مستقیم آیین محمدی است و در مرحله بعد اطاعت از دستورات الهی و عمل به آنها می‌باشد؛ چیزی که جوهره وفلسفه حج را شکل می‌دهد.