جانشینان پیامبر؛ پاسداران هویت دین

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری

​​​​​​​این یک واقعیت تاریخی است که اسلام توانست در مدتى کوتاه، نیرومندترین و پابرجا‌ترین نهاد‌های انسانی اعم از فردی و اجتماعی را ایجاد و شالوده تمدنى دامن گستردرسایه باورهای دینی را بنیان گذارد. تمدنى که برغم دشمنی‌های بسیار و گسترده به‌دلیل خوداتکایی و خود پالایشی تا کنون استوار و پویا باقی مانده و همچنان دربستر تاریخ استمرار خواهد داشت. امامت ازجمله نهادهای برآمده از بطن شریعت اسلامی است که اصلی ازاصول پنجگانه مذهب امامیه به شمارمی رود. برپایه این اصل در آستانه رحلت پیامبرخاتم(ص) نزدیک‌ترین فرد به رسول خدا(ص) ازجنبه‌های مختلف علم ودانایی وفضیلت و پاکی تا مرحله عصمت – حضرت علی(ع) - به‌عنوان جانشین رسول گرامی اسلام نصب و معرفی شد تا با هدایت تشریعی و تکوینی و ارائه طریق، گنجینه‌های عقول بشری را شکوفا ومردمان را به سوی سعادت و کمال رهنمون باشد. پس از او نیز یازده نفر از فرزندان و نوادگانش تا امام عصر(عج) که ذخیره آخر الزمان است مسیر تشکیل مدینه فاضله و جامعه آرمانی را پیموده ومی پیمایند. جامعه‌ای که افراد در آن، فارغ از هرگونه ظلم و بی‌عدالتی، به سوی کمال حقیقی و معرفت الهی پیش روند. امام شخصیت یگانه‌ای است که به‌عنوان فردی معصوم و منصوب پروردگار و وابسته به علم الهی با دارا بودن تمام صفات نیک و پسندیده می‌تواند به تربیت و هدایت مردم بپردازد و آنان را به سوی مطلوب رهنمون باشد. اساساً‌ شأن امام راهنمایی مردم به سوی حیات طیبه و ایفای نقشی مؤثر درباز داشتن از انحراف و آلودگی است. امر مهمی که از عهده هرکسی برنیامده و لازمه رسیدن به چنین جایگاهی، برخورداری ازهمه کمالات انسانی و فضایل اخلاقی است. امامان از نسل پیامبر(ص) به‌دلیل برخورداری از جایگاه عصمت قادرند فطرت تشنه بشری را سیراب و به هدایت مردمان تا مرحله دستیابی به کمال نقش‌آفرینی کنند. اگر چه بعد از رحلت پیامبر(ص) اجتماع نوپای مسلمانان گرفتار برخى مشکلات شد که اثرى نامطلوب برروند اوضاع داشت اما نهاد امامت خارج از چهارچوب خلافت توانست تأثیر عمیقی بر رشد جامعه از همه جهات داشته باشد. به گونه‌ای که با قطعیت می‌توان گفت؛استوارى و شکوفایى جوامع اسلامى، مستقیم وغیر مستقیم مرهون موضع گیرها، تدابیر و سیره الهام بخش جانشینان پیامبر اسلام(ص) می‌باشد. آنان با روش‌هاى بسیار مدبرانه، اصل و اساس دین را نجات داده و با فداکارى، صبر، موعظه و حتى با شهادت و تحمل اسارت توانستند تحرکى نوین به جامعه اسلام بخشیده و آن را به پیش برند.
جانشینان پیامبر اکرم(ص) با وجود آنکه حاکمان همواره آنان را در طول حیاتشان زیر نظر قرار داده و آنان را رقباى اصلى در باقی بودن برقدرت تلقى نمودند، توانستند موفق به ایفاى نقش الهى خود شده و در مقابل انحرافات، مواضع اصولی اتخاذ کنند تا نور هدایت و شمع الهى همواره در مسیر افکار مسلمانان روشن بماند. از این رو، مى‌توان دوران امامت را به چند مرحله حساس تقسیم کرد که هر یک از این دوره‌ها رهاورد و ثمرات ویژه اى را در طول تاریخ اسلام به وجود آوردند تا براى همیشه اصل و اساس دین در برابر انحرافات مختلف مصون بماند.
از این‌رو در دوره‌ای با انحرافات و بدعت‌ها به مقابله پرداخته - دوره امام علی(ع)- و در مقطعی ابتدا با صلح، آنگاه با قیام و جهاد و شهادت استمرار بخش حقیقت دین بودند- دوره امام حسن و امام حسین(ع) - و زمانی نیز درقالب دعا و مناجات حقایق دین را تعلیم فرمودند- دوره امام سجاد(ع). ائمه دین در شرایطی که می‌رفت تا دین در لابلای خرافه، بدعت، نادانی، کج فهمی و فرقه‌سازی خفه شود با تأسیس دانشگاه دینی به تعلیم معارف دین پرداختند – دوران امام محمد باقر وامام جعفر صادق(ع)- تا آنجا که پیشوایان سایر مذاهب نیز ازافتخار خوشه چینی از مکتب اهل بیت(ع) برخوردار شدند.
جانشینان پیامبر خاتم(ص) مرحله به مرحله ضمن مواجهه با انحراف حکام و یا رویارویى با بدعت‌ها و انحرافات وحدت امت اسلامى را حفظ نمودند.
در همین مسیر، پیشوایان دین با انحراف برخی مکاتب و نحله هاروبه رو شده و با مشخص نمودن نشانه هاى اسلام راستین و معرفى آن، به مقابله با انحراف پرداختند. مرحله‌ای که در دوران امام باقر(ع) شکل گرفت اما در دوران امام موسی کاظم(ع) به اوج خود رسید. از این مقطع به بعد مکتب اهل بیت(ع) تفاوت‌هایش با سایر مذاهب آشکار شده ومکتب امامیه با مشخصات ویژه خودشناخته شد. در این دوره با آشکار شدن هر چه بیشتراحکام تشیع و مقررات آن و وسعت یافتن معارف آن فعالیت‌هاى فرهنگى جدیدی از دوران امام رضا( ع)  آغاز شد که می‌توان از این دوره با عنوان عمق و غنا بخشیدن به دین یاد کرد. در ادامه این دوره که با تهاجمات فرهنگى مختلف و شبهات دینى مواجه بود امامان شیعه با تربیت شاگردان در علوم مختلف و فرستادن آنها به نقاط گوناگون براى مبارزه با تهاجمات فرهنگى و مکتب هاى مختلف کلامى و فقهى به پاسداری از دین پرداختند و جامعه را از آسیب‌های فکرى مختلف مصون داشتند.
در مرحله بعد  توجه اهل بیت ( ع )  به اداره  پایگاه مردمى و حمایت از موجودیت دین و تربیت نسلی ازنخبگان به‌عنوان پیشگامان مؤمن و طلیعه دارانى با ایمان در مقابل تلاش‌هاى حکومت گران ظالم بود که با سختگیرى‌های بسیار همراه بود که یکى از دلایل اصلى آن فرا رسیدن دوران غیبت حضرت صاحب‌الزمان(عج) بود. یکى از اقدامات مهم جانشینان پیامبر در این دوره ایجاد نهاد وکالت و نیابت در تمام نقاط جهان اسلام بودکه در دوره غیبت صغرى تکامل یافت.