70 برابر ساخت راه‌آهن سرخس- چابهار در ماجرای دلار 4200 تومانی هزینه شد

گروه اقتصادی/ هزینه ساخت راه‌آهن چابهار - سرخس درکل به یک میلیارد دلار سرمایه احتیاج دارد در حالی که ما 70 میلیارد دلار از منابع ارزی کشور را در شرایط تحریمی برای ارز 4200 تومانی هدر دادیم. این جملات تأمل برانگیز دکتر علی سعدوندی، اقتصاددان تنها گوشه‌ای از خسارت‌های تخصیص ارز 200 تومانی است که بارها نسبت به این سیاست غلط هشدار داده بود. او در جایی دیگر از سخنانش می‌گوید اگر ارز ترجیحی را اجرا نمی‌کردیم نرخ ارز هم‌اکنون حدود 15 هزار تومان بود. این مدرس دانشگاه در ادامه زوایای دیگری از موضوع را مطرح می‌کند.
اقتصاد ایران چند بار تجربه ارز چند نرخی را داشته است؟
کم و بیش در گذشته تجربه ارز چند نرخی را داشته‌ایم اما متأسفانه در سال ۹۷ تجربه گذشته را تکرار و طرح ارز ترجیحی یا دلار ۴۲۰۰ تومانی را اجرا کردیم. به نظر می‌رسد این بار درصد منابع ارزی که هزینه شد خیلی زیاد است به طوری که از سال ۹۷ تا امسال حدود ۷۰ میلیارد دلار منابع ارزی کشور به هدر رفته است. جالب است بدانید که برای ساخت راه‌آهن چابهار - سرخس درکل به یک میلیارد دلار سرمایه نیاز داریم تا این راه‌آهن را به بهره‌برداری برسانیم. لذا اگر این ۷۰ میلیارد دلار فقط صرف زیرساخت شده بود کشور ایران اکنون وضع خیلی بهتری داشت. متأسفانه ما این سیاست نادرست را بارها در پیش گرفتیم.
توجیه سیاستگذار این بود که ما در شرایط تحریمی هستیم و باید کالاهای اساسی را مدیریت کنیم. آیا واقعاً انتخاب و جایگزین بهینه‌تری وجود نداشت؟
سال ۹۷ می‌توانستند قیمت ارز را یکسان و یکنواخت کنند. اگر این اتفاق رخ می‌داد هیچ‌وقت با شوک‌های اینچنینی مواجه نمی‌شدیم. این شوک درمانی بارها و بارها در اقتصاد ما اتفاق افتاده است. قیمت‌ها را فیکس می‌کنیم و چاره‌ای نداریم بجز اینکه رها شود و تا آنجا که بتوانیم منابع را هدر می‌دهیم. چنین اتفاقاتی تا آنجا که بشود آثار منفی خود را به جا می‌گذارد‌.
شما فکر می‌کنید چند درصد از اهدافی که برای ارز ۴۲۰۰ تومانی در نظر گرفته شده بود محقق شده است؟
به نظر من هیچ هدفی محقق نشده است. البته باید طور دیگری نگاه کنیم. اگر هدف این بوده که به رانت‌خواران یک رانت جدیدی منتقل شود که به نفع احسن این قضیه صورت گرفته است. در طول تاریخ ایران با توجه به شرایط تحریم و شرایط معیشتی سختی که مردم دارند، این‌گونه ۷۰ میلیارد دلار به هدر دادن بی‌سابقه بوده است. البته سیاست ارز پاشی از قبل از انقلاب و از ابتدای دهه ۱۳۵۰ تا امروز ادامه دارد و متأسفانه باز در بودجه سال ۱۴۰۱ روی این مسأله تأکید شده است.
مخالفان حذف ارز 4200 تومانی از تبعات تورمی آن می‌گویند در حالی که طی سه سال اجرای این طرح تورم‌های سنگینی بر اقتصاد ایران تحمیل شد.
بله، همینطور است. ارز ۴۲۰۰ تومانی سبب نشد که کالاهای اساسی با قیمت مناسب به مصرف کننده برسد، حتی برعکس این بوده است. یعنی شاید به ندرت اتفاق افتاده باشد اما در دو سال گذشته تورم کالاهای اساسی و کالاهای خوراکی نسبت به تورم سایر کالاها بیشتر بود. مخالفان در توجیه می‌گویند: اگر ارز ۴۲۰۰ تومانی نداشتیم در آن صورت قیمت کالاهای اساسی با نرخ آزاد بیشتر بود اما اشکال سفسطی که این عزیزان می‌کنند این است که دقت نمی‌کنند اگر ارز ۴۲۰۰ تومانی نداشتیم احتمالاً اکنون قیمت ارز حدود ۱۰ تا ۱۵ هزار تومان بود. در حالی که الان ما با تلاش زیاد ارز را در حدود ۳۰ هزار تومان نگه می‌داریم. ما سیاستی را در پیش گرفتیم که منابع را به‌شدت هدر دادیم. منابع بسیار گرانقدر و ارزشمند کشور متأسفانه به هدر رفت.
علاوه بر تورم از منظر اقتصاد کلان این سیاست چه جنبه‌های دیگری از اقتصاد را متأثر کرد؟
ارز ۴۲۰۰ تومانی سبب شد که منابع ارزی صرف زیرساخت کشور نشود که اگر صرف احداث زیرساخت می‌شد وضعیت خیلی متفاوت بود یعنی اگر رابطه بودجه ارزی از بودجه ریالی قطع می‌شد و ما سعی می‌کردیم خدمت انجام دهیم اتفاقات دیگری رخ داده بود. ما رابطه خوبی با چین داریم می‌توانستیم پیمانکار چینی استخدام کنیم و خرید خدمت از چین انجام دهیم و برای مثال بخش ریلی، بنادر و فرودگاه‌های کشور را توسعه دهیم. با توجه به وضعیت مناسب جمعیتی که امروز داریم و متأسفانه در آینده نخواهیم داشت، می‌توانست نقش عمده‌ای داشته باشد و اقتصاد کشور را به مسیر دیگری ببرد. متأسفانه همچون ۵۰ سال گذشته در این زمینه فرصت‌سوزی بسیار جدی صورت گرفته است. از طرف دیگر چون رابطه ارز از بودجه ریالی قطع نشده سبب ایجاد تورم نیز شد. هرچند که درآمد کمتری از محل فروش نفت به بانک مرکزی تحمیل شد اما از منابع صندوق توسعه ملی این قضیه صورت گرفته است. از نظر عملکرد تورم در ۵۰ سال گذشته ما طولانی‌ترین دوره تورمی تاریخ بشریت را داشتیم. اما باز در طی سه سال گذشته وضعیت به جای اینکه بهتر شود بدتر شده است. وضعیت می‌توانست خیلی متفاوت از امروز باشد اگر با درایت با مسأله درآمدهای ارزی مواجه شویم.
علم اقتصاد تحلیل و توجیه علمی برای چنین سیاست‌هایی دارد؟
بستگی به این دارد که جهت‌گیری اقتصاد کشور به کدام سمت باشد. متأسفانه ما از یک مکتب اقتصادی که اتفاقاً مکتب بومی نیز نبوده است و از خارج اقتباس کردیم، در سیاستگذاری اقتصادی کشور از آن تبعیت می‌کنیم که تحت عنوان کرونی کپیتالیسم شناخته می‌شود. من سرمایه خواری رفاقتی ترجمه کرده‌ام. در قالب این مکتب مخرب فکری اتفاق کاملاً توجیه دارد. این مکتب می‌گوید شما می‌توانید تمام منابع کشور را در اختیار رفقای خود قرار دهید و متأسفانه این قضیه به‌طور کامل درباره ارز ۴۲۰۰ تومانی اجرا شد و صاحبنظران و رسانه‌ها نیز این اندازه مخالفت نکرده‌اند. حتی نیروهای مخالف دولت نیز با این قضیه مخالفت جدی نداشتند یعنی کل جامعه این قضیه را پذیرفت که ما منابع آخرین سال‌های درآمد کشور را به هدر بدهیم و دیگر شاید تا چند ده سال دیگر و شاید بیش از صد سال دیگر فرصتی برای توسعه پیدا نکنیم. اما در پاسخ به سؤال شما باید بگویم از نظر علم اقتصادی که به فکر توسعه جامعه است، خیر قابل توجیه نیست. اما کرونی کپیتالیسم جهانی فکر می‌کند و می‌گوید این ارز را در اختیار هواداران خود قرار می‌دهم و آنها در اقصی نقاط دنیا بهترین زندگی را خواهند داشت. همینطور که ما هر بار که موج درآمد نفتی داریم یک قسمت‌هایی از دنیا آباد می‌شود. برای مثال در موج قبلی درآمدهای نفتی خیلی از افراد به دوبی و از آنجا به کالیفرنیای امریکا می‌رفتند. در موج اخیر و در ارز ۴۲۰۰ تومانی که تخصیص پیدا کرد و رانت پاشی‌های متعددی صورت گرفت، در واقع تعرفه گمرکی گذاشته می‌شود و ورود کالایی در جهت رانت پاشی متوقف می‌شود. کالایی را متوقف می‌کنند تا از کالاهایی که قبلاً وارد شده بیشتر منتفع شوند. در نهایت این رانت پاشی متوجه استانبول و دوبی شد و باید تبریک گفت که این دو شهر در قالب تحلیل سرمایه خارجی رفاقتی آباد شدند. اما متأسفانه مردم ایران بهای سنگینی برای این اتفاقات پرداختند.
کنار گذاشتن ارز 4200 تومانی به نظرشما یک تصمیم بود یا ضرورت؟
بهتر بود 6 ماه پیش این کار را انجام می‌دادیم اما ندادیم. وضعیت تا جایی رسید که به خاطر جنگ اوکراین قیمت تمام کالاهای اساسی افزایش پیدا کرده است و این یعنی چاره دیگری نداشتیم.
بهتر بود ارز ترجیحی زمانی حذف می‌شد که نرخ دلار در حال نزول بود یعنی در آبان و آذر سال ۱۴۰۰. اصولاً در شرایط ثبات اقتصاد کلان بهتر می‌توان جراحی انجام داد. برای اجرای سیاست های کلان باید اول یک ثباتی در اقتصاد به وجود آورد بعد این نوع جراحی‌ها را انجام داد. در زمینه سیاست‌های جبرانی هم باید بگویم ما در دنیا مباحث بسیارعمیقی در این زمینه داریم و هم در کشور خود بخوبی یک بار هدفمندی یارانه‌ها را انجام دادیم که آن زمان به صورت یکسان بین همه تقسیم شده است و در عین حال تجربه موفق بود.