تلاش 25 میلیارد دلاری ایران برای تصاحب قطب گاز منطقه

گروه اقتصادی/ تحولات ماه‌های اخیر بازار گاز بویژه پس از جنگ روسیه و اوکراین، فرصتی دوباره برای ایران فراهم کرد که یک هدف دیرین یعنی تبدیل شدن به هاب گازی منطقه را دنبال کند. حالا، نخستین گام در مسیر تحقق این هدف که سال‌ها است روی کاغذ مانده برداشته شده است. به این ترتیب که ایران و روسیه تفاهمنامه‌ای را در روزهای اخیر امضا کرده‌اند و تبدیل این تفاهمنامه به قرارداد و اجرایی شدن آن، هم تولید گاز در کشور را افزایش خواهد داد و هم زمینه تجارت گاز را فراهم خواهد کرد. هاب گاز طبیعی، نقطه مرکزی تبادلات و تجارت گاز در یک منطقه است که در قلب شبکه‌های زیرساخت گاز مانند خطوط لوله و پایانه‌های گاز طبیعی مایع (LNG) قرار دارد. در تفاهمنامه 40 میلیارد دلاری ایران و روسیه آمده است که در بخش گاز، شرکت گازپروم روسیه در توسعه میدان‌های گازی کیش و پارس ‌شمالی، فشارافزایی میدان پارس‌جنوبی، تکمیل طرح‌های ال‌ان‌جی، تجارت و سوآپ گاز، احداث خطوط لوله صادرات گاز و دیگر همکاری‌های علمی و فناورانه با ایران همکاری خواهد داشت. با نهایی شدن و اجرای این تفاهمنامه، نزدیک به ۲۵ میلیارد دلار از سرمایه روسیه برای توسعه میدان‌های گازی و تکمیل پروژه‌های ال‌ان‌جی و جمع‌آوری گازهای مشعل هزینه خواهد شد. در این همکاری، تولید گاز با توسعه میدان‌های کیش و پارس‌ شمالی بیش از 150 میلیون مترمکعب در روز افزایش خواهد داشت. در همین حال، با توجه به مذاکرات و تفاهم با شرکت دولتی گازپروم روسیه قرار است به‌صورت مشترک تأمین گاز و اجرای پروژه صادرات گاز به کشورهای عمان و پاکستان پیگیری شود. مجموع این همکاری‌ها، کمک می‌کند که ایران یک گام مهم در مسیر تبدیل شدن به هاب گاز منطقه بردارد.
نرسی قربان، کارشناس بین‌الملل انرژی با اشاره به اینکه تحقق تفاهمات گازی با روسیه می‌تواند مقدمه‌ای برای این هدف باشد، بیان می‌کند: «در سال‌های گذشته یکی از اهداف ایران این بوده است که هاب گازی منطقه شود؛ به این ترتیب که به کشورهایی که گاز نیاز دارند، صادر کند و در همین حال، از کشورهایی که گاز مازاد دارند، وارد کند؛ تا در نتیجه هاب گازی منطقه شود. چندین سال است که در این خصوص بحث می‌شود و در این برنامه فرقی ندارد که گاز از روسیه وارد شود یا از ترکمنستان. این موضوع سال‌ها است که مطرح می‌شود؛ ولی در مرحله تئوری باقی مانده است. حالا اگر یکی از این کشورها روسیه باشد، این همکاری در همان چهارچوب هاب گازی منطقه تعریف می‌شود. در این معادله، ایران هم باید گاز را به همسایگانی مانند پاکستان و هند و در جنوب به کشورهای حوزه خلیج فارس، یا حتی از طریق ترکیه به اروپا صادر کند.»
قربان در گفت‌و‌گو با «ایران» ادامه می‌دهد: «اکنون مقدمه تحقق این هدف مهیا شده و این ظرفیت وجود دارد، اگرچه آسان نخواهد بود.»
صادرات یا تجارت؟
برخی از منتقدان می‌گویند که ایران می‌تواند صادرکننده گاز به کشورهایی مانند پاکستان، هند و عمان باشد و همکاری با روسیه بازار صادراتی گاز ایران را در اختیار گاز روسیه قرار خواهد داد. اما قربان با رد این ادعا عنوان می‌کند: «مگر در حال حاضر صادرات گازی به این دو کشور داریم که بازار را از دست بدهیم؟ ضمن آنکه در برنامه هاب گاز به تجارت گاز اشاره شده است.»
این کارشناس ارشد انرژی در خصوص اینکه آیا پاکستان و عمان به واردات گاز از ایران تمایل دارند، توضیح می‌دهد: «ممکن است پاکستان نگران تبعات واردات گاز ایران و روسیه باشد، اما شکل‌گیری این همکاری ممکن است. هرچند که ظرفیت پاکستان به تنهایی محدود است و قدرت پرداخت خوبی نیز ندارد، بخصوص در صورتی که هند هم به این توافق اضافه شود. در خصوص عمان نیز ظرفیت تبدیل گاز به ال ان جی و صادرات آن وجود دارد، البته در صورتی که شرکای اروپایی پروژه ال ان جی عمان نیز موافق شکل‌گیری این همکاری باشند.»
در همین حال، قربان با اشاره به تمایل اروپا به تنوع‌بخشی سبد گاز وارداتی خود و کاهش وابستگی به گاز روسیه از دیرباز، می‌گوید: «ایجاد خطوط انتقال گاز ایران به اروپا نیز یکی از موارد مورد بحث است که البته زمان‌بر خواهد بود، اما استفاده از این ظرفیت نیازمند سرمایه‌گذاری شرکت‌های بین‌المللی در پروژه‌های گازی ایران است. همکاری با شرکت‌های بین‌المللی در موارد نیاز از جمله ظرفیت‌سازی برای تولید گاز بیشتر و احداث خطوط لوله و تأسیسات ال ان‌جی می‌تواند ایران را یک گام دیگر در مسیر افزایش سهم در بازار گاز جلو ببرد که البته این مسأله مستلزم بهبود روابط بین‌المللی است.»
چندی پیش جواد اوجی، وزیر نفت نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» عنوان کرده بود: «دنبال این هستیم که سهم تجارت گازمان را در منطقه افزایش دهیم و فقط هم نگاهمان به صادرات گاز به تنهایی نیست. می‌تواند واردات هم باشد. از تجارت گاز استقبال می‌کنیم و به‌دنبال تقویت ترانزیت، سوآپ و کلاً سهم تجارت گاز هستیم. ان‌شاءالله سهم کشور در تجارت گاز را افزایش خواهیم داد.»
در حال حاضر، ایران یک قرارداد زنده صادرات گاز به پاکستان دارد که می‌تواند سالانه حدود 8 میلیارد متر مکعب گاز به این کشور صادر کند؛ قراردادی که از سوی ایران اجرایی شده اما طرف پاکستانی از تکمیل و اجرای طرح خودداری کرده است. برخی کارشناسان معتقدند که با کمک روسیه می‌توان آن را احیا کرد و به نوعی معادله را از حالت صادرات به تبادل گاز تغییر داد. در مقابل، ظرفیت واردات 15 تا 20 میلیارد مترمکعبی گاز روسیه در هر سال متصور است که این موضوع کسری گاز برای اجرای پروژه را نیز پوشش می‌دهد. ایران یکی از 3 تولیدکننده بزرگ گاز در جهان است که کمتر از 2 درصد در تجارت گاز جهان نقش دارد. به نظر می‌رسد که همکاری گازی با روسیه ظرفیت افزایش این سهم را حدود 8 تا 10 درصد مطابق سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و سند چشم‌انداز 1404 صنعت نفت فراهم خواهد کرد. البته نیاز است که در کنار این موضوع، مدیریت مصرف داخل نیز مورد توجه قرار گیرد تا گاز وارداتی از روسیه صرف مصارف داخلی نشود.
زمینه همکاری‌های اولیه  فراهم است
محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در تازه‌ترین مصاحبه خود اعلام کرد که «در موضوع سوآپ گاز با روسیه الان در مراحل پایانی مذاکرات برای امضای قرارداد هستیم.» اما آیا زمینه این همکاری فراهم است؟
قربان، کارشناس ارشد انرژی در این باره با اشاره به اینکه ایران در گذشته یک خط لوله 42 اینچ صادرات گاز به شوروی به نام IGAT1 داشت، ادامه می‌دهد: «از عمر این خط لوله بیش از 50 سال می‌گذرد؛ اما ممکن است که اکنون نیز بتوان در کوتاه‌مدت تفاهم ایجاد شده در زمینه واردات و سوآپ گاز روسیه را به کمک این خط لوله اجرایی کرد.»
 ایجاد ظرفیت ال ان جی برای ایران
کارشناسان بر این باورند که ایران و روسیه در بازار گاز بر خلاف بازار نفت رقابت چندانی ندارند و حتی همکاری بر رقابت غلبه دارد. در همین حال، برخی از پروژه‌ها را می‌توان با تکنولوژی روس‌ها اجرایی کرد. به همین خاطر به سرمایه‌گذاری روس‌ها برای تکمیل پروژه نیمه‌تمام ایران-ال.ان.جی، تعریف پروژه‌های جدید ال.ان.جی شناور (FLNG) و ال.ان.جی کوچک مقیاس (MiniLNG) می‌توان امیدوار بود.
قربان با اشاره به اینکه روسیه جزو 10 کشور نخست دارنده ظرفیت صادرات ال ان جی (گاز مایع) است، می‌گوید: «بخشی از این تأسیسات را شرکت‌های بین‌المللی برای روسیه ایجاد کرده‌اند، اما از نظر تئوری احتمالاً روسیه نیز به این تکنولوژی دسترسی دارد و ممکن است حتی تکنولوژی شرکت‌های بین‌المللی از جمله شل را برای ایران بیاورد. در همین حال، با آوردن سرمایه، پروژه‌های نیمه‌کاره ال ان جی ایران را تکمیل کند.» این کارشناس بین‌الملل انرژی ادامه می‌دهد: «ایران در گذشته 4 پروژه ال ان جی معتبر را با شرکت‌های بین‌المللی مانند توتال، بی‌پی و پتروناس دنبال می‌کرد که متوقف شد. از این میان، اکنون پروژه ایران ال ان جی را می‌توان با سرعت بیشتری احیا کرد و با سرمایه‌گذاری نسبتاً کمتری به بهره‌برداری رساند.»
به گفته کارشناسان، ایران باید با تکیه بر ظرفیت‌های موجود، ذخایر گازی و موقعیت جغرافیایی ممتاز در کنار همکاری شکل گرفته با روسیه بتواند تجارت گاز با کشورهای همسایه و حتی دورتر را توسعه دهد و تبدیل به هاب گازی منطقه شود. اکنون مقدمه دستیابی به این هدف فراهم شده است.