فتح قله‌های فرهنگی جهان

آیت‌الله سید محمدمهدی میرباقری
رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم

1مقیاس کار فرهنگی ما باید تابعی از میدان درگیری فرهنگی‌مان باشد. بنابراین باید این میدان را بشناسیم و در افقی کار کنیم که دشمن،‌ کار می‌کند؛ برای مثال، اگر دشمن مقیاس تهاجم فرهنگی‌اش را از «رؤیای امریکایی» به «رؤیای حکمرانی مجازی» تغییر می‌دهد، ما نیز باید در همان مقیاس با او مقابله‌ کنیم. اما متأسفانه تقابل فرهنگی ما، هنوز نتوانسته در مقیاس رؤیای امریکایی هم ظاهر شود.
آنان به خاطر ضربه‌ای که در عین ناباوری از انقلاب ‌اسلامی خوردند، به سمت «حکمرانی‌ مجازی» حرکت‌ کردند. آنان در مقابل «قدرت ‌نرمی» که اسلام در عالم ایجاد کرده‌ است و در حال فتح سنگرهای مارکسیسم و لیبرال دموکراسی و... است، مقیاس درگیری با ما را تغییر‌ داده‌ و به سمت حکمرانی فضای مجازی رفته‌اند و می‌خواهند جهان مجازی بسازند. آنان رؤیاهایی برای سال 2050 دارند و به دنبال آن هستند که حجم زندگی در فضای محسوس را بسیار تنگ و محدود کنند و زندگی را به سمت «جهان مجازی» ببرند. بخش عمده‌ای از این رؤیاها هنوز در قالب آثار هنری است و بخشی از آنها هم کامل تئوریزه‌ شده و زبان علمی یافته است.
2پرسشی که در این فضا مطرح‌ می‌شود این است که ما در مقابل دشمنی که مقیاس کارش تمدنی است و فرهنگ و ارکان خود را با مقیاس تمدنی شکل داده ‌است و مدعی الگوها و برنامه‌هایی در این مقیاس است، چه کاری باید انجام دهیم؟ و نوع رویارویی ما با آنان چگونه و در چه مقیاسی باید باشد؟
واقعیت این است، همان طور که در میدان مبارزه سیاسی نمی‌شد با حرکت‌های محدود و کوچک به نتیجه برسیم و در مقابل رنسانس و عصر جدیدی که آنان ایجاد کرده ‌بودند، باید به یک انقلاب سیاسی جهانی دست می‌زدیم، در اینجا هم باید برای «انقلاب فرهنگی» اقدام کنیم. در آن زمان باید در مقابل آن مسیر یک‌طرفه‌ای که مسیر تمدن‌ مادی بود و آنان در عالم ایجاد کرده‌ بودند، مسیر دیگری باز می‌کردیم و چنین اقدامی هم انجام‌ دادیم. حال باید مانند همان‌ کار را در عرصه فرهنگ انجام دهیم.
آنان در عصر رنسانس، تحول فرهنگی‌شان را از عمیق‌ترین «لایه‌های ایدئولوژیک» شروع کردند؛ بعد «فلسفه اجتماعی» آن را تولید کردند و بعد هم به دنبال «تولید دانش و تکنولوژی»‌اش رفتند و بعد هم «ساختارهای جهانی» متناسب با آن را طراحی کردند؛ قدم بعدی آنان «طراحی سبک زندگی» بر اساس آن ایدئولوژی بود. بنابراین، باید آگاه باشیم که هجوم فرهنگی دشمن در چنین مقیاسی است و ما باید در چنین چالشی وارد شویم. به این اعتبار، باید گفت مقیاس درگیری فرهنگی ما در مقیاس جامعه جهانی است؛ یعنی ما در مقابل تمدن آنان، مدعی یک تمدن فرهنگی، آن هم در مقیاس جامعه جهانی و برای همه عرصه‌های حیات هستیم. در حال حاضر هیچ عرصه‌ای از زندگی ما نیست که آنان برایش طراحی نکرده ‌باشند؛ آنان از زمان تولد تا زمان مرگ انسان برایش طراحی دارند؛ اینکه کجا متولد شود، چقدر مرخصی داشته‌ باشد، در کودکستان چه کارهایی برایش انجام شود، چه وقت بازنشسته شود و... آنان برای همه عرصه‌های زندگی بشر فکر کرده‌اند و ما باید در این مقیاس با آنان مقابله کنیم. پس باید یک طرح فرهنگی همه‌‌جانبه، در مقیاس یک سبک زندگی فراگیر، برای همه جامعه جهانی داشته‌ باشیم. به تعبیر دیگر، ما نیاز به یک «انقلاب‌ فرهنگی» در مقیاس ظرفیت تمدن ‌اسلامی داریم. این امر به این معنا ‌است که «آتش به اختیارها» باید مقیاس کار فرهنگی خود را تغییر داده و خود را در مقابل فرهنگ و تمدن غرب ببینند.
3تمدن غرب در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های خود، یک سیر آموزشی رسمی تنظیم کرده‌ و آن را از اوایل دوران ابتدایی تا انتهای آموزش عالی پیاده کرده‌ است تا انسان‌ها را مناسب عصر روشنگری تربیت کند و کار را از دست طبقات مرجع که در ایران «روحانیت» بود، درآورد. اگر به یک قرن قبل ایران توجه کنیم، درمی‌یابیم که نقش مرجعیت روحانیت در امور فرهنگی، قبل از دوره رضا خان و آتاتورک با بعد از دوره آنان، قابل مقایسه نیست و بسیار کمرنگ شده ‌است. این تغییر مرجعیت به خاطر این است که غرب فرهنگ خود را به یک برنامه کلان، به عنوان «آموزش رسمی» تبدیل کرده‌ است و آن را در مدارس تدریس می‌کند. بنابراین ما دو راه داریم؛ یا به سمت یک حرکت بزرگ فرهنگی، در مقیاس جامعه جهانی و عرصه‌های بزرگ جهانی برویم و موازنه را به نفع اسلام تغییر ‌دهیم، یا اینکه این غرب است که موازنه فرهنگی را به نفع خود تغییر می‌دهد و بتدریج فرهنگ ما را استحاله می‌کند. به عبارت دیگر، یکی از این دو فرهنگ باید دیگری را استحاله کند.
غرب، امروز، آرمان و رؤیای تمدن خود را به جهان مجازی و جغرافیای تمدن خود را به شرق آسیا می‌برد و فرهنگ پشتیبانش را چندجانبه می‌کند؛ از جمله کارهای آنان برای این حرکت، احیای «کُنفُوسیوس» است. آنان این روزها در فضای فرهنگی، روی کُنفُوسیوس کار می‌کنند و به دنبال احیای آن فرهنگ به عنوان فرهنگ پشتیبان هستند. بنابراین ما تنها زمانی می‌توانیم تمدن رقیب را در جهاز ‌هاضمه خود هضم کنیم که به سمت «فتح قله‌های فرهنگی جهانی» حرکت کنیم.
4توین بی کتابی راجع به فلسفه تاریخ دارد و در آنجا می‌گوید تنها تمدنی که می‌تواند در جهاز‌ هاضمه فرهنگی خودش، تمدن‌های دیگر را هضم ‌کند «اسلام» است. فرهنگ اسلام ظرفیت هضم کردن فرهنگ‌های دیگر را دارد. منظور از هضم کردن یعنی وجوه مثبت آن فرهنگ‌ها را از طریق تجزیه و ترکیب جدا و استفاده می‌کند. به عبارت ‌دیگر، عناصر غیرمفید را دفع می‌کند و عناصر مفید را خالص‌سازی و فرآوری کرده و سپس به کار می‌گیرد. بنابراین، ما باید مقیاس کارمان را ارتقا بخشیم و واحد کارمان را از واحد «فرد» به واحد «جامعه» تغییر دهیم.
بیانیه گام دوم انقلاب،‌ یک منشور فکری است که می‌تواند انسجامی در نیروهای انقلابی ایجاد کند. در این بیانیه، هم مقیاس درگیری انقلاب اسلامی تبیین شده‌ است، هم ظرفیت‌های انقلاب ‌اسلامی، موفقیت‌ها، آسیب‌شناسی‌ها و دورنمایی از کلیت نقشه راهی که باید طی کنیم، مشخص شده است. ما می‌توانیم برای ایجاد انسجام فکری نسبت به شناخت میدان، این بیانیه را مبنای کار خود قرار دهیم. اگر وارد این میدان درگیری شدیم، نیاز داریم که انگیزه‌های نیروهایمان را متناسب با این میدان سامان ‌دهیم؛ بنابراین نیاز به تربیت آنان متناسب با این مقیاس‌ داریم. «تربیت نیروی انسانی» به معنای ایجاد تناسب بین عقلِ عمل انسان‌ها با عقل نظرشان است. بعد از تربیت نیروی انسانی،‌ باید موضوعات مورد نیاز برای تلاش و فعالیت را به کمک این بیانیه مشخص کنیم. بنابراین نیاز به یک «قرارگاه» داریم که «نیروهای آتش به اختیار» را هماهنگ کند. نیاز به ستاد نداریم؛ نیروهای آتش به اختیار، هر کدام برای خود مجموعه‌هایی هستند و کار فرهنگی می‌کنند و نباید مجموعه‌ای در عرض آنان ایجاد کرد. بنابراین، باید یک «قرارگاه» ایجاد کنیم که دو امر را محقق کند؛ نخست، نیروهای فعال را به لحاظ درک مقیاس درگیری و میدان‌های عمل به‌روز کند و دوم، طرحی را ارائه کند که بر اساس آن بتوان «جبهه» ایجاد کرد. راه تشکیل یک جبهه منسجم هم این است که مقیاس کار را تغییر دهیم و برنامه همکاری بین نیروها را بر اساس یک نظام فعالیت طراحی کنیم. تحقق این گام‌ها محتاج یک قرارگاه است. اگر این قرارگاه، این مأموریت‌ها را دنبال کند، به نتایج خوبی خواهیم رسید.

 *مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی آیت‌الله سید محمدمهدی میرباقری با عنوان «تحلیل مسیر انقلاب و میدان درگیری‌های فرهنگی» است که در جلسه فعالان فرهنگی شهر شاهرود ارائه شد.