دستاوردهای فناورانه، اقتصادی و سیاسی «خیام»

محمدامین آهنگری
مدیر دفتر مطالعات فضایی اسپاش

پروژه‌های فضایی، پروژه‌های بلندمدتی هستند که یک دولت خاص به تنهایی نمی‌تواند در به ثمر رساندن آنها نقشی ایفا کند، بلکه لازم است که از سال‌ها قبل، روی آن برنامه‌ریزی شود تا به ثمر بنشیند. به تعبیر دیگر، اگرچه به بهره‌برداری رسیدن پروژه‌های فضایی تحت شرایط سیاسی خاص و در دولت‌های مختلف دچار افت و خیز می‌‌شود اما نمی‌توان آن را از همکاری دولت‌های مختلف و باقی ارکان کشور دور دانست.
با وجود این در سال 1400 برخی از کسری‌ها جبران شد. روی کار آمدن دولت سیزدهم سرآغاز حرکت دوباره پروژه‌های فضایی شد. آنچنان که شورای عالی فضایی پس از مدت‌ها تشکیل جلسه داد و به دنبال آن، کادر مدیریتی جدیدی شکل گرفت که نشان داد این موضوع در میان فهرست اولویت‌های دولت، در ردیف‌های بالا قرار دارد. پرتاب ماهواره خیام از طریق همکاری با روسیه، از جمله موفقیت‌هایی است که باید آن را آغازی بر حصول نتایج سایر همکاری‌های فضایی دانست. ایران تاکنون در بومی‌سازی صنعت فضایی کشور از بسیاری از کشورهای منطقه جلوتر بوده و تلاش‌های خوبی را هم در این زمینه انجام داده است. اما این پرتاب در نوع خود با توجه به عدم موفقیت‌های قبلی در همکاری‌های بین‌المللی بسیار قابل توجه است. 
کارویژه ماهواره خیام فراهم آوردن بستر انجام خدمات کاربردی فضایی در کشور است؛ موضوعی که سال‌ها خلأ آن در کشور محسوس بوده و حتی با توان بومی کشور هم امکان پر کردن آن وجود نداشته است. کشورهای منطقه خیلی زودتر از ما به این فکر افتاده بودند و در حوزه ارائه خدمات کاربردی با ماهواره‌ها و خرید ماهواره از خارج فعال شده و به عنوان اپراتور از آن استفاده می‌‌کردند. این تلاش آنها، ما را از سایر کشورها در حوزه اقتصاد فضایی عقب نگه داشته بود. کشورهای امارات، عربستان و ترکیه تماماً ماهواره‌هایی در اختیار دارند که هیچ کدام را خود نساخته‌اند ولی از خدمات آن بهره می‌‌برند. حالا ما به همین نقطه رسیده‌ایم و وارد بحث تجارت یا همان اقتصاد فضایی و تأمین نیازهای فوری خود با استفاده از خدمات ماهواره‌ای شده‌ایم. کشور روسیه در دنیا به ساخت حامل‌ها و پرتاب‌های فضایی مشهور است و درآمد زیادی هم از پرتاب ماهواره‌های کشورهای دیگر کسب می‌‌کند. اما این کار تاکنون در ارتباط با ایران شکل نگرفته بود و حالا به نظر می‌‌رسد که این همکاری حامل پیامی سیاسی بوده که روسیه می‌‌خواسته آن را به کشورهای غربی ابلاغ کند. در واقع روس‌ها تابویی را در همکاری با ایران در بحث فضایی و پرتاب و ساخت ماهواره شکستند. روس‌ها این کار را انجام داده‌اند تا نشان دهند اتحادشان با ایران قوی‌تر شده و ثابت کنند محدودیت‌هایی که جامعه جهانی برای روسیه فراهم آورده نتوانسته او را از فعالیت‌های خود بازدارد. ایران هم راهی را یافت تا بتواند از وضعیتی که در قدیم از سوی دولت‌های متخاصم به وجود آمده و از همکاری بین‌المللی ممنوع بوده، خارج شده و فتح بابی برای پرتاب ماهواره‌های دیگری شود که روی زمین مانده‌اند، یا در حال توسعه هستند یا باید برای ارائه خدمات به فضا فرستاده شوند. این کار نه فقط برای کشور ما بلکه برای بسیاری از کشورهای جهان جز با همکاری بین‌المللی مقدور نبوده و نخواهد بود. هرچند ما خود از پرتابگر بومی برخوردار بوده‌ایم اما این پرتابگر‌ها توانایی پرتاب ماهواره‌های وزن بالا به ارتفاعات مدارهای بالا را نداشته‌اند. از همین رو نیاز است که برای دسترسی فوری به فضا از یک کشور ثالثی که دارای چنین توانی بوده و تعدادشان هم در دنیا بسیار کم است، استفاده کنیم.
ایران سال‌هاست که نیازمند ماهواره سنجش از دور با دقت بالا -یعنی یک متر- بوده تا نیازهای فوری خود را در این حوزه پوشش دهد. در حال حاضر شرکت‌هایی هستند که خدمات پردازش تصاویر ماهواره‌ای را انجام داده و به بخش‌های مختلف اقتصاد کشور بویژه دو بخش کشاورزی و معادن کمک می‌‌کنند. اما این تنها پردازش تصاویری بود که از ماهواره سایر کشورها دریافت می‌‌شد. حالا با پرتاب ماهواره خیام، ما خودمان این تصاویر را دریافت خواهیم کرد. منابع خارجی به دلیل تحریم‌های ارزی، با قیمت‌های گزافی این تصاویر را در اختیار ما قرار می‌‌داده‌اند اما حالا می‌‌توانیم با تکیه بر ماهواره‌ای که متعلق به خودمان است نیاز خود را به تصاویر ماهواره‌ای دقیق که خوراک شرکت‌های فعال در حوزه سنجش از دور کشور هستند و خدمات کاربردی ارائه می‌‌دهند، برآورده سازیم.
ما توانستیم پس از گذشت سال‌ها و با همکاری بین‌المللی، نیازهای خود به ماهواره‌های سنجش از دور و مخابراتی و همچنین پرتاب آنها به فضا را تأمین کنیم. با پرتاب ماهواره خیام راه برای رسیدن به دستاوردهای بیشتری باز شده است. شاید بتوان افزایش قدرت ملی و شکست تلاش‌هایی را که برای انزوای ایران در عرصه فناوری شده از مهم‌ترین این دستاوردها دانست.