سرخوردگی نخبگان هوافضا

گروه سیاسی/ وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت دوازدهم به جای ارائه کارنامه حوزه فضایی از دولتی که تنها یک سال از عمر آن گذشته است، به انوری شاعر متوسل شد که قریب هزار سال از زندگی و وفات او می‌گذرد. محمدجواد آذری‌جهرمی با نقل آن لطیفه معروف از قول انوری که «شعر دزد دیده بودم اما شاعر دزد ندیده بودم» مثلاً خواست کنایه بزند که چرا در اشاره به دستاوردی به نام ماهواره خیام، نام او به میان نیامده است. او از طریق نقل این لطیفه خواست اثبات کند ماهواره «خیام» که از سوی موشک روسی سایوز در مدار قرار گرفت، حاصل عملکرد او بوده است. مروری بر سرنوشت صنعت و فناوری رو به رشد فضایی کشور در دولت‌های یازدهم و دوازدهم علت نعل وارونه و شاعرانگی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت دوازدهم را روشن می‌کند.
تعطیلی علم و صنعت فضایی
در زمینه کاهش شدید سرمایه‌گذاری در صنعت فضایی دولت‌های یازدهم و دوازدهم، فتح‌الله امی که در سال 93 به‌عنوان رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری منصوب شده بود، سال گذشته طی گفت‌و‌گویی با خبرگزاری «آنا» با انتقاد از «وقفه و غفلت طولانی‌مدت از صنعت فضایی» اظهار کرد: «دولت‌های دهم، یازدهم و دوازدهم به دلیل کسری بودجه مایل نبودند در حوزه فضایی سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام دهند. باتوجه به اینکه در دولت‌های قبل اعتبار کافی برای تصویب و اجرای طرح‌های ملی و مهم فضایی در نظر گرفته نمی‌شد، به تعبیر مسئولان نیازی هم به برگزاری جلسات شورای‌عالی فضایی وجود نداشت.» آنچه مهم‌تر به نظر می‌رسد، این است که این بی‌توجهی دولتی، در نهایت به شکست حوزه اقتصادی حوزه فضایی کشور منجر شد و زمینه نابودی بسیاری از فعالیت‌های خصوصی در کشور را نیز فراهم کرد. فتح‌الله امی در این باره گفت: «در بازه زمانی سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰ فناوری فضایی در ایران به سرعت پیشرفت کرد و در همین راستا بخش خصوصی فعالیت خود را در این حوزه تا حد قابل‌توجهی گسترش داد. در آن زمان بیش از ۲۲۰ شرکت فناور در حوزه هوافضا تشکیل شدند و حدود ۱۰۰هزار شغل به طور مستقیم ایجاد کردند. این شرکت‌ها توانستند در آن دوره حدود ۲هزار فناوری در حوزه فضایی معرفی و در نمایشگاه‌های مختلف عرضه کنند. بعد از مدتی که سرعت رشد صنعت فضایی کاهش چشمگیری یافت و حتی متوقف شد، بسیاری از این شرکت‌ها ورشکسته شدند و نتوانستند به فعالیت خود ادامه دهند.» سالاریه رئیس سازمان فضایی کشور نیز ابتدای مرداد سال‌جاری در گفت‌و‌گویی درباره روند علمی هوافضای کشور اعلام کرد: «از دهه 80 سیر صعودی خیلی عالی‌ای داشتیم و نیرو‌های انسانی بسیار زیادی در کشور تربیت شدند، اما در برهه‌ای از زمان افت طرح‌های فضایی کشور موجب شد تربیت نیروی انسانی مقداری به تأخیر بیفتد و تا حدی متوقف شود.» وی اضافه کرد: «دهه 80 دهه رو به صعود بود، اما دهه 90 ابتدا تا حدی  درجا زدیم و یک مقدار افت داشتیم. تربیت نیروی انسانی ما در دهه 90 افت پیدا کرد البته با پدیده دیگری در این دهه روبه‌رو شدیم و آن‌هم این بود که ورودی دانشجویان فنی و مهندسی به دانشگاه‌ها کم شد.»  این مسأله‌ به تصریح عیسی زارع‌پور نیز رسید. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات پیش از این در مصاحبه‌ای اعلام کرد: صنعت فضایی کشور در دهه ۹۰ با ۱۰ درصد ظرفیت کار می‌کرد و اگر مسیر دهه ۸۰ را ادامه می‌دادیم الان در لایه جئو بودیم.
وقتی نخبگان سرخورده شدند
این وضعیت در دولت قبل مورد انتقاد مجلس نیز قرار گرفته بود. دهنوی نماینده تهران تیرماه 1399 در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی خطاب به آذری‌جهرمی با اشاره به اینکه به‌رغم سرمایه‌گذاری‌های کلان در صنعت فضایی، اما متأسفانه شاهد وقفه در روند پیشرفت‌های فضایی کشور هستیم، تأکید کرد: بی‌تدبیری‌های مدیریتی موجب عقب‌ماندگی در زمینه فضایی شده است. وی اضافه کرد: «در چشم‌انداز 1400 قرار بود به سراغ طراحی و ساخت ماهواره‌های عملیاتی جئو برویم و به دنبال طراحی و ساخت ماهواره‌های سنجش با ارتفاع زیر 10 متر بودیم اما اکنون در شرایطی قرار داریم که هیچ ماهواره موفق عملیاتی در مدار نداریم. مدار 42 درجه که جزئی از دارایی‌های این کشور است، در صورت ادامه روند فعلی در بهترین حالت از دسترس خارج خواهد شد.» دهنوی با بیان اینکه آزمایشگاه‌های ملی فضایی با استانداردهای حداقلی راه‌اندازی نشده است، اظهار کرد: «پاسخ سرخوردگی جوانان نخبه در این حوزه بر دوش مسئولانی است که مسبب وضعیت کنونی هستند. جوانان نخبه از این رکود فضایی بشدت ناراحت و معترض هستند. در چند سال گذشته در زمان وزارت حضرتعالی کدام دستاورد نصیب فناوری فضایی کشور شده است؟»
تشکیل شورای عالی فضای مجازی
گزارش دکتر روستا آزاد، رئیس پیشین دانشگاه شریف مبنی بر اینکه دولت تدبیر و امید با یک نهیب غربی‌ها، از پرتاب ماهواره خودداری کرد، یا گروگان گرفته شدن ماهواره مصباح در کشور ایتالیا و رها کردن موضوع از سوی دولت وقت، واقعیت‌های دیگری را درباره صنعت فضایی کشور در 8 سال تصدی دولت‌های یازدهم و دوازدهم عیان می‌کند. این مثال‌ها و شواهد دیگری از این دست که بارها به آن پرداخته شده است، نشان می‌دهد صنعت فضایی کشور نه تنها با بی‌توجهی و بی‌تدبیری داخلی روبه‌رو شده بود، بلکه به اخم و نظر بیگانگان نیز گره خورده بود. بر پایه چنین واقعیت‌هایی بود که دولت سیزدهم تنها 4 ماه پس از آغاز به کار خود، تلاش کرد این چرخه ضدملی را متوقف کند. این تغییر رویکرد، ناشی از این گزاره و تأکید آیت‌الله رئیسی است که «کشور را به اخم و لبخند بیگانگان گره نمی‌زنیم.» در این راستا آذرماه 1400 نخستین جلسه شورای عالی فضایی، آن‌هم پس از تأخیری 10 ساله با حضور آیت‌الله رئیسی برگزار شد. تأخیر 10 ساله به این معنی است که در کنار بی‌توجهی دولت دهم در اواخر فعالیت خود به صنعت فضایی کشور، دولت‌های یازدهم و دوازدهم اساساً ضرورتی نمی‌دیدند که در سطح رئیس‌جمهور و با برگزاری شورای‌عالی، صنعت فضایی کشور را راهبری یا مشکلات آن را رفع کنند.

بــــرش
دستاورد کدام دولت؟
​​​​​​​ماهواره خیام که روز گذشته با موفقیت در مدار قرار گرفت، دستاورد کدام دولت است؟ این سؤالی است که در روزهای گذشته مطرح شده و برخی از مقامات دولت سابق نیز تلویحاً این پروژه را دستاورد دولت قبل عنوان کرده‌اند. در پاسخ به این دسته افراد باید ضمن ارج نهادن به زحمات و دلسوزی همه دست‌اندرکاران حوزه فضایی کشور چند نکته را متذکر شد:
اولا؛ محتوای قرارداد به لحاظ حقوقی دارای ایرادات جدی بوده و متأسفانه قرارداد تا حد زیادی شتاب‌زده و بدون پشتوانه حقوقی قوی منعقد شده و همین موضوع کار را برای به ثمر رساندن با مشکلات زیادی روبه‌رو کرد. به‌عنوان مثال اختیار تمدید ضمانتنامه بانکی انجام تعهدات به پیمانکار واگذار شده بود که خود اقدامی عجیب محسوب می‌شود و یا در قرارداد قبلی مکانیسم شفافی برای بازگرداندن ماهواره به کارفرما (ایران) در صورت عدم پرتاب ماهواره پیش‌بینی نشده بود.
ثانیاً؛ پرتاب ماهواره به‌رغم انجام تمام تعهدات کارفرما (ایران) دچار چالش و تأخیر جدی شده بود و تا حد زیادی بلاتکلیف بود تا آنکه در یک سال گذشته حجم کار بسیار وسیعی در سطوح مختلف فنی، اجرایی، سیاسی و مذاکرات بسیار گسترده‌ای در سطوح مختلف سازمان فضایی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و ریاست‌جمهوری صورت گرفت تا مشکلات و موانعی که بر سر راه پرتاب ماهواره و بهره‌برداری از ماهواره باقی مانده بود مرتفع و ماهواره در مدار قرار بگیرد.
گفتنی است قرارداد ماهواره خیام در سال ۱۳۹۶ منعقد شده بود لاکن به دلیل مشکلاتی که ذکر شد اجرایی شدن آن به تأخیر افتاده بود که در دولت سیزدهم، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به سرانجام رساندن پروژه ماهواره خیام را به‌عنوان یک مأموریت ویژه به سازمان فضایی ایران واگذار کرده بود که در نتیجه این پیگیری‌های فشرده، قرارداد جدیدی منعقد شده و در آن تمامی موارد مورد نظر جمهوری اسلامی ایران که در قرارداد اولیه لحاظ نشده بود، در متن قرارداد جدید گنجانده شده و به امضای طرفین رسید که طبق قرارداد جدید، کشور روسیه متعهد به پرتاب ماهواره در تاریخ مشخص شده و با ماهواره بر سایوز شد.