مخاطب طنز کودک در محتواهای نمایشی، بزرگسالان هستند

مینا نبئی
خبرنگار

طنز، چه در قالب یک اثر ادبی، چه در چهارچوب یک محتوای دیداری یا شنیداری، هنری است که هم هدف سرگرمی و لذت را دنبال می‌کند؛ هم به منظور برانگیختن انسان‌ها به تفکر و اندیشه به کار می‌رود؛ از این رو ارزشمند و درخور توجه است و چون پندآمیز و گزنده نیست، دلنشین نیز هست. طنز با نگاه انتقادی از زاویه‌ای نو به پندارهای رایج، ضمن طرح دغدغه‌ها، با امکان کشف دوباره سوژه‌هایی که از فرط دیده شدن، دیگر دیده نمی‌شوند، مخاطب را شریک اندیشه‌ای تازه و دیگرگونه می‌کند. اما اینکه طنز کودک چه ویژگی‌ها و کارکردهایی باید داشته باشد و محتوای طنزی که برای کودکان در کشور تولید می‌شود، تا چه اندازه پیرو این قواعد است و چه کاستی‌هایی در این محتواهای تلویزیونی، تئاتر، سینما و شبکه‌های خانگی وجود دارد، موضوع گفت‌و‌گویی است که با امیر حسین صارمی، رئیس کمیسیون تولید محتوای انجمن تخصصی کودک و رسانه، صورت گرفت. صارمی معتقد است که: «محتوای طنز کودک ما برای مخاطب کودک مناسب نیست و به جای کودک، از بزرگسالان خنده می‌گیرد.»
طنز بیانی هنرمندانه به‌منظور اصلاح
امیر حسین صارمی ضمن بیان این اشکال، درباره تعریف طنز و اثر و کارکرد آن را در فرهنگ می‌گوید: طنز بیان هنرمندانه یک موضوع است که به قصد اصلاح آن موضوع بیان می‌شود نه به قصد تخریب. طنز در لغت به معنی طعنه زدن و در ادبیات به نوع خاصی از آثار ادبی گفته می‌شود که رفتارهای نامطلوب و نابهنجار افراد را به شکل خنده‌داری به چالش می‌کشد. مغز انسان این قابلیت را دارد که دیالوگ‌ها و حرکاتی را که بازیگران کمدین انجام می‌دهند، با شکل منطقی آن مقایسه کند و ادراک همین تضاد است که باعث خنده مخاطب می‌گردد. ژانر طنز در سراسر دنیا به مثابه پرمخاطب‌ترین قالب نمایشی و مبتنی بر فرهنگ و آداب و رسوم سرزمین‌ها شناخته شده است. وی در پاسخ به این سؤال که گفته می‌شود «طنز، هنری است که بیش از هنرهای دیگر با تفکر خلاق و نقاد پیوند دارد؛ شما این کارکردها را در طنز کودک چگونه برآورد می‌کنید؟» گفت: بله. یکی از کارکردهای مهم طنز کودک، معطوف کردن توجه وی به نوآوری و خلاقیت است و کارکرد دیگر آن تفکر انتقادی است. نگاه انتقادی طنزپرداز است که تفکر نقاد را در کودک شکل می‌دهد تا فرزندان ما با در هم شکستن برخی پندارها، باورهای خود را اصلاح کنند و یاد بگیرند که به وقایع، پدیده‌ها و روابط، نگاه انتقادی داشته باشند.
بایسته‌های طنز کودک در محتواهای نمایشی
رئیس کمیسیون تولید محتوای انجمن کودک و رسانه ضمن اشاره به حساسیت‌های طنز کودک، اظهار می‌دارد: برنامه‌های تلویزیونی و نمایشی که در قالب کمدی و طنز برای کودکان طراحی می‌شوند، باید با رویکرد آموزشی، تربیتی و سرگرمی تولید شوند و رسالت اصلی آن‌ها، ایجاد فضایی فرحبخش و شیرین برای کودکان باشد. بی‌گمان برای موفقیت در این راه، امکانات فنی مناسب، استفاده از بازیگران حرفه‌ای متناسب با نقش و مهم‌تر از همه داشتن متن درخور درک کودک، از ضروریات است.وی در جایگاه کسی که سالیان سال با کودک و رسانه در ارتباط بوده، با اظهار تأسف از برخی کاستی‌هایی که در محتوای برنامه‌های طنز کودک وجود دارد، می‌گوید: در بعضی از برنامه‌های ویژه کودکان، اعم از آثار تلویزیونی، تئاتر، سینما و پلتفرم‌های مجازی دیده می‌شود که بازیگران یا از «شوخی‌های جنسی» استفاده می‌کنند؛ یا رگباری از کلمات و جملات پیچیده به کار می‌برند تا باعث خنده و شادی کودکان شوند و تاحدی پیش می‌روند که حتی آنالیز کلمات و جملات برای بزرگسالان نیز سخت و گاه غیرممکن می‌شوند؛ یا از واژگانی نامناسب استفاده می‌کنند که بسیاری از بزرگسالان با شنیدن آنها می‌خندند و به اصطلاح بازیگران از مخاطبان «خنده می‌گیرند» اما نه از مخاطب کودک؛ با اینکه طنزپرداز قصد دارد که باعث خنداندن و ایجاد شعف و شادی کودکان شود، این هدف به درستی میسر نمی‌شود.
خنداندن مخاطب به هر قیمتی!
از صارمی پرسیدیم که «آیا سبب این اشکال، ناتوانی تولیدکننده در رعایت همه ویژگی‌های طنز است یا یک تیر و چند نشانی که یکی از اهداف آن کسب درآمد از خلط گروه سنی کودک و مخاطب بزرگسال است؟» وی تصریح کرد: علت این اتفاق به ظاهر «ساده و معمولی» و از دیدگاه من، «فاجعه‌آمیز» این است که اگرچه متن نمایش یا فیلم به واسطه یک گفتمان انتقادی، سیاسی یا اجتماعی نوشته شده است؛ برنامه‌ریزی و هدف برخی تولیدکنندگان طنز، بیشتر بر خنداندن مخاطبان است؛ حال به هر قیمتی! و گاه برای خنداندن مخاطبان از به کار بردن کلمات و جملاتی که لمپن‌ها به کار می‌برند، هم دریغ نمی‌شود و بی‌تردید، کسب درآمد بیشتر از این راه نیز سببی قدرتمند است! روشن است که اگر متن طنز، ویژگی‌های خاص خود را دارا نباشد؛ یا بازیگران، توانایی «خنده گرفتن» را نداشته باشند، تولیدکننده مجبور به استفاده از کلمات سخیف می‌شود و از آنجا که کودکان هنوز دایره واژگانی زیاد ندارند و قادر به درک واژگان پیچیده و رکیک نیستند، دچار آسیب‌های روانی و تربیتی خواهند شد؛ از این رو چنین طنزی، طنز آسیب‌رسان است.
نوسان در سیاستگذاری‌های فرهنگی
 وی در پاسخ به این پرسش که «آیا ریشه‌های چنین اشکالاتی را می‌توان در سیاستگذاری فرهنگی سازمان‌های مربوطه هم جست‌و‌جو کرد؟» گفت: به نوعی بله. سیاستگذاری‌های وزارت ارشاد و سازمان صدا و سیما در گذر زمان و متناسب با موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی آنقدر دچار نوسان و تغییر بوده است که نویسندگان و سازندگان ژانر طنز دیگر قادر به آنالیز و تبیین استراتژی خاصی برای تولیدات خود نیستند و برای هر پروژه مجبورند که ممیزی‌ها را بپذیرند و اجرا کنند؛ اگر پای صحبت‌های تولیدکنندگان ژانر طنز هم بنشینیم، آنها هم مشکلات خودشان را دارند. کمبود متن و فیلمنامه و درگیری ذهن مردم و بالطبع تولیدکنندگان طنز با مسائل روزمره، باعث کند شدن روند خلاقیت ذهنی آنان شده است.
صیانت از حقوق فرهنگی کودکان
رئیس کمیسیون تولید محتوای انجمن کودک و رسانه همچنین به طرح راهکارهایی به منظور تولید محتوای ارزشمندتر و مناسب‌تر برای طنز کودکان پرداخت و گفت: با در نظرگرفتن مشکلات و معضلاتی که گریبان تولیدکنندگان را گرفته است، به برخی راه حل‌های منطقی و شاید مقطعی می‌توان اشاره کرد. نخست آنکه جایگاه مخاطبان خردسال، کودک و نوجوان باید از سایر مخاطبان مجزا شود؛ دوم آنکه برای تولیدکنندگانی که در حوزه کودک کار می‌کنند، بودجه اختصاصی در نظرگرفته شود و موانع پیش روی آنها از لحاظ هنری، فرهنگی و اقتصادی به‌طور منطقی برداشته شود تا بتوانند با فراغ بال به تولید محتواهای ارزشمند در قالب طنز، از جمله طنز رفتاری (اسلپ استیک) مانند مجموعه‌های تام و جری، پت و مت، پلنگ صورتی و سبک چارلی چاپلین، که شاخص طنز در دنیای سینماست و نظایر آنها بپردازند. سوم آنکه کارشناسان روانشناسی و علوم تربیتی، به سبب حساسیت‌های آموزش برای گروه سنی کودک و نوجوان بر محتواهای فرهنگی از جمله محتوای طنز این گروه از مخاطبان نظارت و ارزیابی داشته باشند؛ چهارم، علاوه بر وزارت ارشاد و ساترا (سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر)، از سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) مانند انجمن تخصصی کودک و رسانه، به منظور صیانت از حقوق کودک در عرصه رسانه‌ها دعوت به همکاری گردد؛ البته وزارت آموزش و پرورش و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان نیز، همواره جایگاه بسزایی در این حوزه داشته‌اند و خواهند داشت و نکته پایانی آنکه با کودکان ساده و بدون پیچیدگی کلامی و رفتاری سخن بگوییم؛ چرا که هنوز دارای دایره واژگانی زیادی برای درک مفاهیم بزرگسالان نیستند.