چالش‌های دیجیتالی‌شدن کتابخانه‌ها

علی شهریارپور
پژوهشگر

​​​​​​​ چیزی که مانع ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال می‌شود ریشه در دشواری در ایجاد خود متون دیجیتال دارد. در طولانی‌مدت، مشکلاتی که در هنگام ایجاد یک متن الکترونیک ممکن است شکل بگیرند برطرف شده و از میان خواهند رفت. با این حال، مشکلات دیگر کماکان به قوت خود باقی‌اند. کتابخانه‌ای جهانی که همگان بتوانند به آن دسترسی داشته باشند آرمانشهر انقلاب دیجیتال است. در هر صورت، چنانچه این پروژه‌ جاه‌طلبانه بتواند دو شرط را تحقق بخشد، می‌توان آن را به‌صورت آنلاین تحقق بخشید. نخست آن‌که تمام خانه‌ها باید مجهز به تجهیزات کامپیوتری متصل به شبکه‌ ارتباطات دوربرد شوند. دوم آنکه مدارکی که در حال حاضر تنها به‌صورت دستی یا پرینت‌شده وجود دارند باید به قالب الکترونیک دربیایند. پس این پروژه نیازمند برنامه‌ای است که آن‌قدر بزرگ باشد که بتواند این حجم از داده را به‌صورت دیجیتال دربیاورد. گالیکا، بزرگ‌ترین کتابخانه‌ دیجیتال در فرانسه که کتابخانه‌ ملی این کشور متولی آن است، از سال 1992 آغاز به کار کرده است. در این کتابخانه‌ دیجیتال چیزی حدود 70 هزار کتاب و مدارک گوناگون وجود دارد که تنها هزار و 250 تا از آنها متون دستنویس‌اند. کتابخانه‌های دیجیتال هنوز بسیار نادرند. این امر تا حدودی به سبب محدودیت‌های اقتصادی است و بخشی هم به خاطر اینکه کتابخانه‌های دیجیتال چندان بر رسانه‌های برآمده از فناوری متمرکز نیستند. چالش دیجیتال شدن کتابخانه‌ها چیزی نیست جز تبدیل کردن مدارک چاپی به فناوری‌ای که آن را بازنمایی کند. پرسش اساسی این نیست که استفاده از پیشرفت‌های فنی چطور می‌تواند به اتحاد کتابخانه‌ها و رسانه‌های جدید بینجامد، بلکه مسأله‌ اساسی این است که چطور پروژه‌ای فرهنگی از انقلاب فناوری فعلی تأثیر می‌گیرد. بنابراین باید روح دیجیتال زمانه‌ خویش را مورد بازبینی قرار دهیم. متون چاپی شکلی یکتا و یگانه از مواجهه با یک متن را موجب می‌شوند: آنان را باید به شکل خطی مطالعه کرد، یعنی که چشم روی نخستین کلمه ثابت می‌ماند و تا آخرین کلمه‌ متن همین‌طور به‌پیش می‌رود. بنابراین خواننده هنگام خواندن یک متن چاپی رویکردی نسبتاً منفعلانه دارد. فرایند خواندن یک کتاب همواره گفتمانی مشخص را شکل می‌بخشد که از نخستین صفحه‌ کتاب شروع شده و با ورق زدن مداوم تا صفحه‌ آخر پیش می‌رود. آیا این تصور درست است یا صرفاً تقلیل دادن فرایند خواندن به عملی ساده و یکنواخت است؟ آیا این نگرش صرفاً در مورد کسانی مصداق ندارد که با کتاب و کتابخوانی آشنایی کمتری دارند؟ در واقعیت، شیوه‌های گوناگونی از مطالعه‌ متون چاپی وجود دارد و تمام آنها بر اساس بازنمایی فیزیکی کتب استوارند. اگر متون چاپی چنین ساختار پیچیده و منسجمی دارند، دیجیتالی کردن متون چه امکانات نوینی را برای خواننده می‌گشاید؟ یکی از ویژگی‌های متون دیجیتال این است که خواننده نیازی ندارد که به قالب فیزیکی کتاب و کلمات محدود باشد. در کتب دیجیتال، راه‌های بی‌شماری برای خواندن و استفاده از متن وجود دارد. تأمل بر دلالت‌های معنایی، سبکی و نحوی یک متن در دوران کتب چاپی زمان زیادی می‌برد. اما با این فناوری چنین کاری نه‌تنها آسان‌تر می‌شود بلکه ابعاد تازه‌ای نیز به خود می‌گیرد. گسترش و رشد فناوری‌های اطلاعات امکانات جدیدی را برای محققان به وجود می‌آورد که پیش‌تر در حوزه‌های گوناگون ممکن نبود. از این گذشته، دیجیتالی کردن این امکان را فراهم می‌آورد تا بتوان متون را تغییر داد. متون دیجیتال را نه‌تنها می‌توان خواند بلکه می‌توان جرح‌ و تعدیل‌های گوناگونی در آن ایجاد کرد: می‌توان بخش‌هایی از آن را با نرم‌افزار کپی کرده و به جایی دیگر انتقال داد، می‌توان آن را براحتی در فضای مجازی تحلیل کرد و به دلخواه خود با متون دیگر ترکیب نمود. خوانندگان می‌توانند متون خود را با متون دیگر نویسندگان بیامیزند و یا برعکس. با فناوری‌های نوین، خواندن و نوشتن هر روز به شکلی فزاینده به یکدیگر پیوند می‌خورند و در نهایت یکی می‌شوند. امری که به این معناست که خوانندگان در نهایت درمی‌یابند که جایگاه‌شان بالاتر رفته و در حقیقت در زمره‌ نویسندگان قرار گرفته‌اند.