پیشداوری با چاشنی «همرنگی اجتماعی»

آزاده سهرابی
روانشناس

​​​​​​​شــایــد یـکـــــی از مهمــترین مــــوضــوعــــــات در حـــــــوزه روانشناسی اجتماعی را بتوان مسأله «پیشداوری» دانست. پیشداوری ریشه در نظام نگرشی ما دارد و تقریباً هیچ آدمی - خصوصاً در اجتماع امــــروز- فـــاقد پیشــــداوری نیست. این پیشداوری بر قضاوت ما اثر می‌گذارد اما چیزی متفاوت از قضاوت است. از سوی دیگر در نظام اجتماعی شناخت پیشداوری‌ها کمک می‌کند تا مسائل اجتماعی بهتر و بیشتر شناخته شود. هر چند در روابط بین فردی نیز پیشداوری‌ها عمل می‌کنند اما مهمترین جای تبلور پیشداوری‌ها در میان افراد یک جامعه نسبت به گروه‌های مختلف آن اجتماع است. 
در روان شناسی اجتماعی پیشداوری با تبعیض و قالبی‌سازی نوعی همپوشانی مفهومی دارد. در واقع ماهیت این مسأله قضاوت منفی و از پیش انتخاب شده در ذهن درباره یک گروه، یک مسأله اجتماعی و اجزای آن است. گوردون آلپورت روان شناس برجسته آن را مبتنی بر تعمیم نادرست و انعطاف ناپذیر خوانده است. 
در واقع آنچه پیشداوری به ما می‌گوید این است که نگرش ما - خصوصاً نگرش ما در برابر گروه‌های اجتماعی- ترکیبی جدید از احساسات، تمایلات غریزی و باورها را می‌سازد به گونه‌ای که اگر شما دارای این پیشداوری باشید که مثلاً «نوجوانان ریسک پذیر هستند» یا «نوجوانان عقل در کله ندارند» هر دوی این پیشداوری‌ها می‌تواند تصورات قالبی را در ذهن محکم کند و بر احساسات و شناخت و رفتار اجتماع نسبت به این گروه اثر بگذارند و نکته اینجاست که تصورات قالبی اگر بیش از حد تعمیم داده شده باشند یا از اساس نادرست باشند، تعارض‌های درون اجتماع را رقم می‌زند. مثلاً با پیشداوری «نوجوانان عقل در کله ندارند» شما ممکن است به طور کامل آنها را از چرخه تصمیم سازی‌های اجتماعی دور نگه دارید و هر رفتار آنها را دال بر «کله نداشتن‌شان» بگذارید. در این صورت فهم درستی از رفتار و گفتار آنها به دست نمی‌آید. حتی اگر با پیشداوری «ریسک پذیری» نوجوانان به رفتار هر فرد درون این اجتماع -نوجوانان- بنگریم آن‌وقت شاید نسبت به برخی رفتارهای هشدار‌آمیز یک نوجوان که نیاز به مداخله جدی روان درمانی و... دارد نیز بی‌تفاوت شویم.
موضوع این است که پیشداوری‌ها می‌تواند بخشی در واقعیت ریشه داشته باشد یا توجیهی برای افراد در برابر تفاوت‌ها ایجاد کند. گاهی پیشداوری‌ها از سازمان‌های اجتماعی می‌آید و اگر این پیشداوری‌ها به صورت اجتماعی پذیرفته شود به خاطر میل به «همرنگی» اجتماعی آن پیشداوری تقویت می‌شود و حامیان بیشتری پیدا می‌کند. اگر پیشداوری تبدیل به یک عادت شود در واقع همدلی نسبت به آن گروه را پایین می‌آورد و درک دنیای ذهنی آن گروه را توسط غالب جامعه ناممکن می‌کند. حال آنکه گرچه می‌تواند مثلاً برای گروه‌های سنی، گروه‌های اجتماعی و... یک چهارچوب کلان ماهوی را در نظر گرفت اما این نباید به معنای نادیده گرفتن تفاوت‌های فردی درون آن گروه باشد. به معنای دیگر نباید گذاشت تصورات قالبی درک ما را نسبت به فردیت افراد کور کند. در این صورت می‌توان گفت پیشداوری در رفتار اثر نگذاشته است. مهم است که ما در عین داشتن قضاوت‌هایی درباره دنیای پیرامون، استقلال فکری را در برخورد با افراد و حتی گروه‌ها از دست ندهیم چرا که هر گروهی در اجتماع نیز به تحول و تغییر در گذر زمان و در برخورد با سایر گروه‌ها و پدیده‌های اجتماعی می‌رسد. پیشداوری‌ها معمولاً غیر قابل انعطاف هستند یعنی اگر شما درباره هر گروه اجتماعی که بر حسب جنسیت، سن، قومیت، مذهب، رفتار و... تفکیک شده‌اند مدت‌هاست یک نگرش را حفظ کرده اید، شما دچار پیشداوری تثبیت شده هستید. در حالی‌که یک نگاه به تفکرات و رفتار و نگرش‌های خود شما نشان می‌دهد احتمالاً طی این مدت تحولات زیادی را تجربه کرده باشید.