بایدن لاف می‌‌زند!

گروه سیاست /«مرکز مطالعات راهبردی غرب و جنوب ‌آسیا» (نسا) طی گزارشی به قلم «آندره‌آ زنینی» و هیأت پژوهشی این اندیشکده، دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی ایران در اوج بحران‌های بین‌المللی به‌خصوص جنگ در اوکراین را بررسی کرد. به نوشته‌ این مرکز وابسته  به وزارت جنگ امریکا، دولت ابراهیم رئیسی در حالی دیپلماسی منطقه‌ای ایران را فعال کرده که تنش‌های میان غرب و جمهوری ‌اسلامی بر سر برنامه‌ هسته‌ای همچنان در حال افزایش است.
به بیان این مطلب، دولت انقلابی ایران از آغاز کار با اتخاذ «رویکردی متوازن در سیاست‌ خارجی»، خواهان دوستی و همکاری با همسایگان و بازیگران منطقه‌ای بود. تهران از هیچ فرصتی برای بهبود روابط با کشورهای دنیا غافل نمی‌شود.
در ادامه با اشاره به بن‌بست ایجاد ‌شده در مذاکرات هسته‌ای، خاطرنشان شد مقامات تهران همواره تأکید کرده‌اند که ایران مصمم است به‌شکلی «قوی و پایدار» به مذاکرات ادامه دهد. «حسین امیرعبداللهیان» در این ‌باره تصریح کرد: «اگر امریکا واقع‌بین باشد، توافق دست‌یافتنی خواهد بود.»
عبداللهیان با رد ادعاهای «رابرت مالی» نماینده‌ ویژه‌ امریکا در امور ایران مبنی بر اینکه جمهوری ‌اسلامی در مذاکرات «خواسته‌های تازه‌ای» مطرح کرده، افزود که یکی از موضوعات اصلی «تضمین مؤثر» طرف امریکایی برای کسب «منافع اقتصادی» تهران از توافق است. مقامات ایران بارها گوشزد کرده‌اند که از تداوم دیپلماسی استقبال می‌کنند. نویسندگان یادآوری کردند که دولت رئیسی از زمان آغاز به کار، خطاب به طرف غربی تأکید کرده به خواسته‌های کلیدی خود برای گرفتن تضمین‌ و رفع تحریم‌ها پایبند است. همچنین هشدار داده کارزار «فشار حداکثری» در دوران «دونالد ترامپ» که در دولت «جو بایدن» نیز ادامه یافت، منجر به انعقاد توافق نخواهد شد. به تحلیل کارشناسان این مرکز، هیأت مذاکره‌کننده‌ جدید ایران از زمانی که وارد مذاکرات هسته‌ای شد، سیاست «قبول مخاطره» و بردن حریف تا لبه‌ پرتگاه را دنبال کرد! زنینی و همکارانش در ادامه یادآوری کردند که تهران در واکنش به قطعنامه‌ ضدایرانی «شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» در ژوئن ۲۰۲۲، دوربین‌های نظارتی مرتبط با برجام را غیرفعال کرد. سپس با تشریح پیشرفت‌های هسته‌ای ایران نوشتند که بایدن در جریان سفر به «فلسطین اشغالی» لاف زد که اگر مذاکرات شکست بخورد و ایران به توافق تن ندهد، واشنگتن برای فعال کردن «گزینه‌ نظامی» آمادگی دارد! این در حالی بود که به گزارش این اندیشکده، «کمال خرازی» مشاور رهبر معظم انقلاب تصریح کرد که ایران از نظر فنی توانایی ساخت سلاح هسته‌ای را دارد، اما درصدد نیست چنین جنگ‌افزاری تولید کند. به اذعان این گزارش، پس از اینکه امریکا به خواسته‌های اصلی ایران در مذاکرات بی‌توجهی کرد، مقامات تهران هشدار دادند که این گفت‌وگوها چشم‌انداز روشنی نخواهد داشت. با وجود این، جمهوری ‌اسلامی همچنان روند دیپلماسی خود را حفظ کرده و به ادعای مؤلفان، با هراسِ همتایان غربی خود در مورد توانایی ایران برای رسیدن به نقطه‌ «گریز هسته‌ای» بازی می‌کند!
این اندیشکده‌ نظامی احتمال داد که محاسبه‌ تهران این باشد که درگیر شدن امریکا با جنگ اوکراین و منافع راهبردی‌اش برای مهار چین در «اقیانوس آرام»، باعث می‌شود که واشنگتن به‌دنبال خروج از مسیر دیپلماتیک و تشدید تنش با ایران نباشد. به گزارش این مرکز امنیتی، به‌ موازات مذاکرات هسته‌ای در دو سال اخیر، ایران و عربستان نیز گفت‌وگو‌های سیاسی خود را با تمرکز بر ایجاد آتش‌بس در یمن آغاز کردند. این مذاکرات پیشر‌فت‌هایی داشته که نشان می‌دهد دیپلماسی منطقه‌ای دولت رئیسی، فارغ از مذاکرات هسته‌ای ادامه دارد.
زنینی و پژوهشگران همکارش افزودند که مذاکره‌ تهران و ریاض در حالی است که به نظر دولت رئیسی، محور مقاومت منطقه در دیپلماسی منطقه‌ای و «تقویت وزن سیاسی ایران» نقش حیاتی دارد. بنابراین از منظر تهران، «کلید حل بحران‌های متعدد منطقه»، تقویت محور مقاومت است. در ادامه تشریح شد، آیت‌الله‌ العظمی خامنه‌ای نیز از «دیپلماسی فعال» دولت با بازیگران غرب‌ آسیا برای حل مسائل منطقه‌ای حمایت کردند. طبق تأکیدات ایشان، مسائل سوریه و یمن با گفت‌وگو قابل حل است. البته در این زمینه افزودند که مذاکره با امریکا و شرکایش که به «قدرت نظامی و مالی» خود تکیه دارند، نباید از «موضع ضعف» صورت گیرد.  نگارندگان هشدار دادند که دولت رئیسی با تکیه بر سیاست تقویت همسایگی، درصدد است «تحریم‌های اقتصادی امریکا» و «انزوای دیپلماتیک» ایران را بی‌اثر کند. جمهوری ‌اسلامی همچنین می‌خواهد مانع گسترش «ائتلاف راهبردی اسرائیل و بازیگران حاشیه‌ خلیج ‌فارس» علیه ایران شود. این اندیشکده‌ امنیتی در ادامه یادآوری کرد که سفر اخیر بایدن به منطقه، برای تشکیل ائتلاف منطقه‌ای بین تل‌آویو و رژیم‌های حاشیه‌ خلیج‌ فارس به سرکردگی امریکا بود.
در همین حین، برخی از این رژیم‌ها می‌خواهند با نزدیک شدن به رژیم‌ اشغالگر قدس، ایران را متقاعد کنند که در مورد «مسائل امنیتی منطقه» با آن‌ها وارد گفت‌وگو شود! در همین راستا، «ابوظبی» قصد دارد سفیر خود را به تهران بفرستد و برای «رفع نگرانی‌های خود در مورد فعالیت‌های منطقه‌ای ایران» به ‌دنبال «راه‌ حل دیپلماتیک» است. به اذعان این گزارش، رژیم‌های منطقه مایل نیستند که عملیات موشکی و پهپادی مقاومت علیه زیرساخت‌های حیاتی آنها دوباره تکرار شود.
همکاری مستمر برای یافتن راه حل سیاسی
نویسندگان آوردند که همزمان با این تحولات و بلافاصله بعد از سفر بایدن به منطقه، اجلاس سه‌جانبه‌ای با حضور روسیه و ترکیه با محوریت حل بحران سوریه در تهران برگزار شد. هر سه کشور در این اجلاس به‌دنبال اجتناب از درگیری جدید در سوریه بودند. آنها تأکید کردند که مبارزه با گروه‌های تروریستی و تجزیه‌طلب، حفظ تمامیت ارضی سوریه و مقابله با تهدید‌ها علیه امنیت ‌ملی کشورهای همسایه، با «همکاری مستمر» برای «یافتن راه‌ حل سیاسی» میسر است. سپس تصریح شد که ایران و روسیه همچنین خواهان آن بودند که «حضور توجیه‌ناپذیر» نیروهای اشغالگر امریکایی از شرق رود «فرات» در شمال‌ شرق سوریه پایان یابد.
تهران و مسکو گوشزد کردند که حاکمیت دولت دمشق باید به شمال‌ شرق سوریه نیز گسترش یابد تا از غارت منابع نفت و گاز این سرزمین توسط امریکا و شرکایش در منطقه جلوگیری شود. این در حالی است که کرملین در چند ماه اخیر، تجاوز رژیم‌ صهیونیستی به آسمان و خاک سوریه را بشدت محکوم کرده‌ است. به اذعان زنینی و همکارانش، دولت رئیسی همزمان با پیگیری «دیپلماسی هسته‌ای مؤثر» در منطقه، توانسته از «پیامدهای اقتصادی جنگ روسیه و اوکراین» به ‌شکلی درست و موفق بهره بگیرد.
بحران اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه، باعث شده که تجارت بین‌المللی مختل شود. از این ‌رو، ایران به ‌واسطه‌ «گذرگاه حمل ‌و نقل بین‌المللی شمال-جنوب» که می‌تواند چین و آسیای مرکزی را به اروپا وصل کند و روسیه و هند را نیز به هم پیوند بزند، اهمیت فوق‌العاده‌ای یافته است. سپس بیان شده از آنجا که روسیه بر جنگ اوکراین متمرکز شده، تهران مراقب است که امریکا از «خلأ امنیتی در آسیای مرکزی» سوء استفاده نکند. بنابراین، جمهوری ‌اسلامی از «تلاش‌های منطقه‌ای جمعی برای مقابله با تروریسم و قاچاق مواد مخدر در افغانستان» حمایت می‌کند. مؤلفان سپس یادآوری کردند در سه دهه‌ گذشته که کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی استقلال یافتند، ایران خواهان «همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه و پیوندهای منطقه‌ای» بوده است.
ایران؛ قطب انسجام بخش در منطقه
ایران درصدد است از موقعیت جغرافیایی خاص خود بین «دریای مازندران»، آسیای مرکزی و «خلیج‌ فارس» بهترین بهره را ببرد. طبق تحلیل این مرکز، جمهوری‌اسلامی در فضای جغرافیای سیاسی (ژئوپلیتیک) پس از دوران جنگ سرد، در پی ارتقای «تعامل منطقه‌ای و روابط بینامنطقه‌ای» است تا غرب ‌آسیا از نظر اجتماعی و اقتصادی توسعه یابد؛ ثبات و امنیت منطقه‌ای نیز برقرار شود. در این حالت، می‌توان با گسترش سلطه‌ (هژمونی) قدرت‌های فرامنطقه‌ای مقابله کرد. پیشنهاد ایران برای ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای، بویژه در زمینه‌ توسعه‌ حمل‌ و نقل و سوخت، تا حد زیادی مورد استقبال کشورهای آسیای مرکزی و حوزه‌ «دریای مازندران» قرار گرفته است. استقبال از مشارکت با ایران در حالی است که بازیگران رقیب مانند «اتحادیه‌ اروپا» و ترکیه، برای تضعیف نفوذ تهران و مسکو، همکاری‌های مشابهی در این حوزه داشته‌اند. این اندیشکده‌ تشریح کرد که راهبرد جغرافیای اقتصادی (ژئواکونومیک) ایران این است که «مسیرهای پایدار و رقابتی» متعددی پدید آورد تا همسایگان «محصور در خشکی» خود در آسیای مرکزی را به بازارهای بین‌المللی در اروپا و آسیا وصل کند. دولت رئیسی تقویت روابط همسایگی را عنصری کلیدی در «اقتصاد مقاومتی» ایران می‌داند که از طریق آن تحریم‌های امریکا علیه کشور بی‌اثر می‌شود.
به نوشته‌ مرکز «نسا»، رئیسی اخیراً توضیح داد که دیپلماسی منطقه‌ای، «سیاست راهبردی» دولت اوست و با «تحولات بین‌المللی» تغییر نخواهد کرد. نویسنده سپس اشاره کرد که ایران در اجلاس سال گذشته‌ «سازمان همکاری اقتصادی» (اکو) با قزاقستان و ترکمنستان یادداشت تفاهم سه‌جانبه در زمینه‌ «همکاری در زمینه حمل ‌و نقل راه‌آهن» امضا کردند. هم‌اکنون گذرگاه حمل ‌و نقلی قزاقستان-ترکمنستان-ایران نیز فعال شده است. کارشناسان این مرکز توضیح دادند که روسیه هم‌اکنون پس از بسته‌ شدن مرزهایش با اروپا، با «چالش‌های بزرگی در زمینه‌ آماد و پشتیبانی (لجستیکی)» روبه‌رو است. چند ماه قبل، وزیر حمل ‌و نقل روسیه اعلام کرد که همه‌ گذرگاه‌های حمل‌ونقل تجاری روسیه به‌ سبب تحریم‌های غرب، عملاً مسدود شده است. در نتیجه، اولویت تازه‌ مسکو، اتصال به اوراسیا و تسریع در برقراری مسیرهای حمل‌ و نقل جایگزین به‌ سوی جنوب‌‌ آسیا است. مرکز ‌پژوهشی وزارت جنگ امریکا در ادامه نوشت تهران از درگیری و تنش با طالبان در افغانستان اجتناب می‌کند. جمهوری ‌اسلامی در تعامل با طالبان در زمینه‌ «مسائل پناهجویان، تروریسم، امنیت مرزها، تقسیم آب» و غیره سیاست عمل‌گرایانه‌ای اتخاذ کرده است.
به اقرار نویسندگان، مسکو و تهران به‌خوبی آگاه‌اند که امریکا از «نگرانی‌های امنیتی همسایگان افغانستان برای تقویت مشارکت‌های امنیتی با این کشورها و به هزینه‌ خود آنها» سوء استفاده می‌کند. ایران و تاجیکستان سال گذشته با تشکیل هیأت مشترک نظامی و دفاعی، چرخشی بزرگ در روابط دوجانبه پدید آوردند. با تأسیس کارخانه‌ پهپادسازی برای تولید پهپادهای «ابابیل-۲» در تاجیکستان، این همکاری به «نقطه‌ عطف جدیدی» رسید.
زنینی و همکارانش با استناد به نظر تحلیلگران افزودند که این اقدام، اولین گام جدی تهران به‌سوی صادرات رسمی محصولات دفاعی خود پس از لغو تحریم‌های تسلیحاتی متعارف «سازمان ملل» علیه ایران بود.
چند روز قبل از گشایش این کارخانه، سفیر امریکا در «دوشنبه» ادعا کرد که واشنگتن می‌خواهد پهپادهای شناسایی «پوما» را در اختیار نیروهای مرزی تاجیکستان قرار دهد و در امتداد مرز تاجیکستان با افغانستان پاسگاه مرزی تأسیس و در آن‌جا نیرو مستقر کند.
این اندیشکده‌ در ادامه القای نگرانی کرد که عملیات ویژه‌ روسیه در اوکراین باعث شده که کشورهای آسیای میانه نسبت به «خواسته‌های بدخواهانه روسیه و پیامدهای منفی جنگ بر اقتصاد خود» نگران باشند. امریکا درصدد است از این فرصت استفاده کند تا با نفوذ روسیه در آسیای مرکزی مقابله کند. همزمان با این شرایط، ایران نیز بیکار ننشسته و تنها چند هفته پس از آنکه هیأتی از امریکا به منطقه رفت، «حسن کاظمی قمی» نماینده‌ ویژه رئیس ‌جمهور در امور افغانستان از کشورهای آسیای مرکزی دیدار کرد تا بر «اهمیت روندهای سیاسی منطقه‌ای در مواجهه‌ با تحولات پس از جنگ در افغانستان» تأکید کند.
«کاظمی قمی» همچنین در سفر به تاشکند بر ضرورت اجرای طرح‌های مشترک زیرساختی ایران و ازبکستان در زمینه حمل‌ونقل و سوخت در افغانستان تأکید کرد. پیش‌ از این، ایران و ازبکستان توافق کردند که برای تسهیل «همکاری امنیتی و اطلاعاتی» بین دو کشور «کارگروه مشترک امنیتی» تشکیل دهند. 
اقتصاد ایران به مذاکرات وابسته نیست
به اعتراف نگارندگان، دولت رئیسی سیاست‌های اقتصادی ایران را به سرنوشت مذاکرات گره نزده و ارتقای «دیپلماسی اقتصادی با قدرت‌های شرقی» بخصوص روسیه و چین را در اولویت سیاست‌ خارجی کشور قرار داده است. به‌علاوه، دولت او برای «بهبود ارتباطات زیرساختی با همسایگان آسیای مرکزی» اقدامات مفیدی انجام داده است.
به گزارش «مرکز مطالعات راهبردی غرب و جنوب ‌آسیا» (نسا)، اخلال در مسیرهای حمل‌ونقل بین‌المللی به‌خاطر بسته شدن مرز کشورهای اروپایی با روسیه و بلاروس، باعث شد که روسیه، قزاقستان و ترکمنستان همکاری‌ با ایران در زمینه حمل‌ونقل را در اولویت برنامه‌های خویش قرار دهند. به اذعان مؤلفان، تهران در «مرکز تحولات بلندمدت اقتصادی و سیاسی» منطقه قرار گرفته است. به نظر این مرکز امنیتی، افزایش فشار امریکا و اروپایی‌ها به روسیه در جنگ اوکراین، ناخواسته پیامدهای مثبتی برای ایران به‌ همراه داشته است. جمهوری اسلامی می‌تواند از این فرصت بهره ببرد و راهبردهای در حال تحول خود در این منطقه وسیع و غنی از منابع را بازبینی و اصلاح کند.