در مسیر بادهای 120 روزه

نیلوفر منصوری
خبرنگار

 در روزگاری دور مردم قناعت‌پیشه کویرنشین توانستند باد را در اختیار بگیرند و آسباد را اختراع کنند، خیلی پیش تر از آن که حتی انسان شهری و تحصیلکرده به این فکر بیافتد که ممکن است یک روز بتواند باد هوا را به زانو درآورد و جهان را شگفت‌زده کند؛ این را معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی به «ایران» می‌گوید: «آسباد، یادگاری در عرصه معماری کویری است.» سازه‌ای قدیمی که نیاکان مردم شرق ایران با بهره‌گیری از دانش بومی و الگوهای معماری خشت و گل، توانستند آن را در جغرافیای کویر که بادهای 120 روزه می‌‌وزد، پدید آورند. گندم‌هایی که زمانی با زور بازوی انسان، حیوان و آب به آرد تبدیل می‌‌شد، اکنون کافی بود که پره‌های چوبی آسیاب در مسیر باد قرار گیرند تا در چشم برهم زدنی سنگ‌ها را روی همدیگر بچرخاند و گندم را آرد کند.
در سیستان و بلوچستان تا چشم کار می‌‌کند دشت است و بادی که در گرمای سوزان کویر می‌وزد. جایی که آسمان آب را از زمین دریغ می‌کند و دیگر نایی برای چرخیدن و گردیدن آسیاب‌های آبی نمی‌ماند. حالا که آب به کمک انسان نمی‌آید باد را به خدمت می‌گیرند و وزش این بادها، پره‌های چوبی را می‌‌چرخاند و می‌‌چرخاند و از گندم آرد تولید می‌‌کند.
آوازه آسبادها بلاد خراسان، هرات، بلخ و هندوستان را درمی نوردد به گونه‌ای که گفته می‌‌شود این سازه مهندسی در روزگاران کهن در شرق کشور کاربرد فراوانی داشته است. به گفته احسان زهره‌وندی، هم اکنون 312 دستگاه آسباد شناسایی شده‌ که در فهرست میراث موقت جهانی به شماره 6192 در فوریه 2017 ثبت شده‌اند.
نوبت خاک است
سال‌هاست که آسبادها کمتر به حرکت درمی‌آیند و گندمی را آرد می‌‌کنند. دست‌اندرکاران حوزه میراث فرهنگی دست به کار شدند تا آسبادهایی را که غبار فراموشی و فرسودگی بر چهره آنها نشسته، بخوانند و بر اساس شناخت و واکاوی از فن ساخت پیشینیان به دست متخصصین و مرمتگران، روح و جان دوباره به آنها بدمند.
این طور که معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی به «ایران» می‌گوید: دلیل طولانی بودن ثبت، تعدد آثار منحصر به فرد ایران در فهرست ثبت موقت جهانی، عدم آماده‌سازی مقدمات براساس شاخص‌های جهانی مانند اقدامات حفاظت کالبدی، حفاظت منظری یا رفع معایب و نقایص موجود در آسبادهای ایران است.
به تعریف زهره‌وندی، آسباد یک اثر سنتی- صنعتی است که کویرنشینان با استفاده از خلاقیت خود از هنر (طرح، فرم و مصالح بومی)، صنعت و بهره‌گیری از انرژی باد برای رفع نیاز جوامع محلی ابداع کردند. به گفته وی، نمونه‌های مختلف سنتی معماری ایران نشان می‌دهد که این نوع معماری همیشه با احترام به منابع طبیعی و حفظ آنها برای آینده به سمت پایداری زیست محیطی و اجتماعی همراه بوده است. به اعتقاد او، توجه به منابع انرژی تمام‌نشدنی مانند خورشید، باد و استفاده از آنها برای بهبود شرایط زندگی در ایران سابقه طولانی داشته است.
دلیل جایگیری در فهرست موقت جهانی
زهره‌وندی درباره اهمیت این آثار می‌گوید: نخست اینکه ایران یکی از پیشگامان استفاده از انرژی پاک بوده است. نبوغ خلاق ایرانیان موجب شد که نیروهای طبیعی مانند باد، آب‌های زیرزمینی یا رواناب‌ها را مهار کنند. آسبادها یکی از این نمونه‌هاست. دوم اینکه این مجموعه آسبادها به عنوان نمونه اولیه آسبادها در سراسر جهان در نظر گرفته می‌شود که نسل بعدی فناوری آسبادها از آنها اقتباس شده است.
از نگاه معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی، آسبادها یک سنت فرهنگی است که هم به لحاظ سبک معماری و هم به لحاظ استفاده از انرژی پایدار سازگار با طبیعت در جهان منحصر به فرد است که در مناطق مشابه ترویج شده است. به عقیده زهره‌وندی، آسبادها نمونه‌ای از معماری صنعتی ایران است که مانند یک ماشین مکانیکی انرژی باد را به سایر اشکال انرژی تبدیل می‌‌کند.
او در ادامه می‌گوید: این فناوری نشان از نگرانی ایرانیان در مورد منابع طبیعی و حفظ آنها برای ایجاد رفاه و آسایش داشته است، بدون اینکه به محیط زیست آسیب برساند.  این دستگاه زندگی انسان را با ایجاد خاصیت آیرودینامیکی به منظور جذب بهتر انرژی باد بهبود بخشید. آسبادها سازه‌های انحصاری ایرانی یا پارسی هستند که با وجود سازکار ساده از طراحی هوشمندانه و روشمندی برخوردار هستند و به آنها امکان کنترل باد‌های مخرب و مفید را می‌‌دهد.
زهره‌وندی، آسبادهای سیستان و بلوچستان تا خراسان را به لحاظ فنی و فناوری، نمونه‌های برجسته یک مجموعه فنی، معماری می‌‌داند که علاوه بر دارا بودن منظره‌ای استثنایی، یک مرحله مهم در توسعه دانش و فناوری بشر در نظر گرفته می‌‌شود. او می‌‌گوید: استفاده از مواد محلی و فراوان موجود در منطقه و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر با تبدیل آن به انرژی مکانیکی برای آسیاب دانه‌ها و استفاده از گیاهان محلی برای پوشاندن بادبان‌ها همگی بیانگر دوستدارطبیعت بودن آسبادها است.
گزارشی از وضع مرمت این سازه‌ها
پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران در سال ۱۳۹۶ فعالیت خود را با هدف حفاظت از آسباد‌های شناسایی شده ایران در ۳ استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان آغاز کرد تا پرونده ثبت میراث بومی ایران در فهرست میراث جهانی را آماده کند. در همین راستا، در مهرماه 1400 خلاصه پرونده‌ای از این شاخصه آماده و به سازمان بین‌المللی یونسکو ارسال شد.
زهره‌وندی می‌گوید: ما در سه استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان آسبادها را داریم که تاکنون تعداد 312 دستگاه شناسایی شده و در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده‌اند. از این میان، چهار مجموعه در خراسان رضوی (خواف، نشتیفان، سنگان و برآباد)، چهار مجموعه در خراسان جنوبی (طبس مسینا، نوغاب، خوانشرف و علی‌آباد) و سه مجموعه در سیستان و بلوچستان که از وضعیت مطلوب‌تری به لحاظ اقدامات حفاظت و مرمت برخوردارند در این فهرست قرار دارند.
این کارشناس می‌‌گوید: ثبت ملی تمام آسبادها به صورت مجموعه یا منفرد، تهیه و تدوین حریم حفاظتی و منظری، مطالعات مستندسازی آسبادهای ایران در سامانه GIS، اقدامات حفاظتی و مرمتی در برخی از آسبادهای موجود و ایجاد طرح‌های ساماندهی به منظور دسترسی، خدمات گردشگری و... در پیرامون آسبادها یا مجموعه بافت‌های پیرامون ازجمله فعالیت‌ها در این زمینه بوده است.
چالش‌های پیش‌رو
کمبود اعتبارات و عدم هماهنگی و همراهی بین سازمانی در برخی از موضوعات از جمله حفاظت از حریم آثار، چالش‌های پیش‌روی موجود است که معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی به آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: با وجود این، آسبادها برای ساکنین شرق کشور با‌اهمیت هستند. آن طور که زهره‌وندی می‌گوید: فرسایش براساس عوامل جوی، انسانی، تأثیرپذیری از طرح‌های توسعه محلی و فرادست، عدم کاربری و عملکرد آسبادها به جهت تغییرات معاصر، تغییرات اقلیمی و مخدوش شدن کریدورهای بادی به جهت ساخت و ساز و... و عدم تعلق خاطر مالکان یا وابستگان به ارزش‌های فرهنگی و منابع میراثی این آثار از عوامل تهدیدکننده این میراث محسوب می‌‌شود.
او از اقدامات مؤثر پایگاه‌های میراث فرهنگی در این سه استان می‌‌گوید: با توجه به بهبود شرایط فیزیکی آسبادها، همراهی و مشارکت جامعه محلی، اقدامات مرمتی، همراهی برای معرفی و جذب گردشگر و ایجاد واحد‌های اقامتی و رفاهی سنتی در مراکز دارای آسباد از دیگر اقدامات پایگاه‌های میراث فرهنگی بوده است.