منطقه آماده احیای روابط ایران و جهان عرب

عماد هلالات / با روی کار آمدن دولت سیزدهم یکی از محوری‌ترین تغییرات در سیاست خارجی جمهوری اسلامی، اولویت منطقه‌گرایی و گسترش روابط با همسایگان است. سیاستی که با توجه به رویکرد دولت سیزدهم، کاملاً معقول به نظر می‌رسد. در این راستا دولت سیزدهم سیاست خارجی خود را با کشورهای همسایه در غرب آسیا و آسیای مرکزی گسترش داد و حاصل این روابط عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای است. از سویی دیگر دولت سیزدهم روابط تجاری را با کاهش مناقشات در دستور کار قرار داد که موجب افزایش حجم تجاری با همسایگان ایران شد. اما یکی از برنامه‌های ویژه‌ای که باید در دستور کار دولت سیزدهم باشد احیای روابط با کشورهای عربی تأثیر‌گذار است. اکنون ایران با دولت عراق به‌عنوان عمق استراتژیک، امارات یکی از بزرگترین شرکای تجاری و قطر و عمان با عنوان یکی ازکشور‌های دوست و میانجیگر با قدرت‌های بزرگ ارتباط گسترده دارد.
طبق اعلام سازمان گمرک ایران تجارت ایران در اوایل آبان ماه سال 1401 با کشورهای خلیج فارس به ترتیب عراق و امارات متحده عربی، ۴ میلیارد و ۲۹ میلیون دلار و ۳ میلیارد و ۴۷۶ میلیون دلار، قطر 114 میلیون دلار و عمان یک میلیارد و 70 میلیون دلار رسیده است. با وجود این، دولت سیزدهم نیاز به یک برنامه مدون (دکترین) برای احیای روابط با کشورهای عربی تأثیر‌گذار در غرب آسیا و شمال آفریقا دارد. عمده چالش کشور‌های عربی با جمهوری اسلامی را می‌توان در سه مقوله خلاصه کرد:
1- نگرانی برخی از کشورها از روی کار آمدن گروه‌های اسلام‌گرا همچون اخوان المسلمین، اسلام سیاسی (مصر و تونس).
2- نفوذ و حضور ایران در غرب آسیا برای مثال در سوریه.
3- پاسخگو بودن برخی از کشورهای عربی به عربستان سعودی (کشورهای شمال آفریقایی در بستر ساحل).
4- تحولات بیداری اسلامی.
به نظر می‌رسد که در دوره حاضر با برقراری و نشست گروه‌های مختلف دو طرفه بین ایران و کشورهای عربی، می‌توان به افق روشن در روابط ایران با کشور‌های عربی دست یافت. آغاز گفت‌و‌گوها با این کشورها در میان مدت ضمن اینکه می‌تواند منطقه‌گرایی دولت سیزدهم را گسترش دهد، دستاورد مهمی در حوزه سیاست و اقتصاد برای ایران به ارمغان خواهد آورد. برقراری روابط با کشورهای عربی می‌تواند در حوزه دیپلماتیک بخصوص در سازمان‌ها و نهاد‌های بین‌المللی، موضعی در راستای منافع جمهوری اسلامی یا حتی موضعی بی‌طرف داشته باشند. با توجه به هجمه پیش روی غرب علیه جمهوری اسلامی بخصوص در نهاد‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، کشورهای عربی می‌توانند در این زمینه نقش ایفا کنند که باید بستر آن توسط این کشورها و ایران ایجاد شود. از سویی دیگر این کشورها می‌توانند با توجه به سطح بازیگری خود در سطح منطقه، تنش‌ها را کاهش دهند. بخصوص اینکه کشورهایی همانند مصر، تونس و اردن به شدت با افزایش تنش‌ها در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا مخالفت می‌کنند. آنچه که در بیانات سران این کشورها در طول دو سال اخیر بیان شده است گواه این است که این کشورها تمایل دارند که روابط خود را با جمهوری اسلامی عادی‌سازی کنند. هرچند متغیر‌های تأثیر‌گذار همچون قدرت‌های مداخله گر فرامنطقه‌ای و عربستان سعودی در این روابط تأثیر‌گذار است، اما به نظر می‌رسد مانع جدی بر سر این روابط وجود ندارد و با آغاز گفت‌و‌گو‌ها می‌توان شاهد گسترش روابط ایران با کشورهای جهان عرب، بخصوص کشورهای عرب سنتی و تأثیر‌گذار در میان مدت باشیم.
از کشورهای تأثیر‌گذار در غرب آسیا می‌توان به کشور اردن اشاره کرد. هرچند اردن با عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی، از مبارزه علیه رژیم اشغالگر دست کشیده است، اما عموم مردم اردن با عادی‌سازی روابط مخالف هستند. اردن کشوری تأثیر‌گذار با موقعیت استراتژیک در مرزهای فلسطین اشغالی و سوریه است. یکی از ملاحظات اردن در مرزهای خود با سوریه است. حضور مستشاری ایران در سوریه باعث شد که تروریسم در منطقه سوریه به‌صورت نسبی ریشه کن شود. به نظر می‌رسد در حالی که گفت‌و‌گوهایی بین دولت سوریه و اردن در سطح وزارت خارجه صورت گرفته است، ملاحظات امنیتی اردن قابل رفع است و ایران می‌تواند روابط خود را با این کشور گسترش دهد. هرچند متغیر‌هایی همچون رژیم صهیونیستی، ایالات متحده امریکا و عربستان بر روابط  دو کشور تأثیر‌گذار خواهند بود.
مصر دومین کشور مهم در منطقه خاورمیانه است. کشوری با تمدن چند هزار ساله، جمعیت 104 میلیونی، ژئوپلیتیک بسیار راهبردی دارای روابط گسترده با قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. تحولات جدید منطقه می‌تواند دیدگاه‌های ایران و مصر را به یکدیگر نزدیک‌تر کند. جمهوری اسلامی با مصر مناقشات امنیتی ندارد و آنچه روابط ایران و مصر را کاهش داده است مسائل و رویکردهای سیاسی است که در این دوره به نظر می‌رسد قابل حل باشد. با توجه به اینکه وزیر امور خارجه ایران در برقراری روابط با کشورهای عربی سابقه بسیار مناسبی دارد، ایران می‌تواند روابط خود را با مصر گسترش دهد. کشورهایی همچون عراق و قطر می‌توانند میزبان گفت‌و‌گوهای ایران و مصر باشند و یا رویداد‌های مهم بین‌المللی و نشست‌های منطقه‌ای را به‌عنوان کانون عادی‌سازی روابط با کشور مصر ارزیابی کرد.
تونس و سایر کشورهای ساحل آفریقا از جمله کشور‌های عربی هستند که ایران می‌بایست روابط خود را با این کشورها گسترش دهد. جمعیت تونس حدود 12 میلیون نفر است و با احتساب کشور الجزایر و سایر کشورهای عرب آفریقایی جمعیتی 55 میلیونی را در این منطقه شاهد هستیم. اکنون با تغییرات صورت گرفته در تونس به نظر می‌رسد که جمهوری اسلامی مانعی بر گسترش روابط با کشور تونس ندارد و روابط دو کشور و سایر کشورهای عرب آفریقایی بخصوص کشورهای در بستر ساحل می‌تواند گسترش یابد. 
به نظر می‌رسد که دولت سیزدهم باید یک دکترین ویژه برای احیا و گسترش روابط با کشورهای عربی در کوتاه مدت و میان مدت داشته باشد و براساس این دکترین به تعمیق روابط با این کشورها همت گمارد. اکنون وضعیت منطقه به گونه‌ای است که پذیرای گسترش روابط با همدیگر بخصوص با رفع سوءتفاهم‌های سیاسی است. جایگاه و موقعیت راهبردی ایران بخصوص در حوزه کریدوری می‌تواند جذابیت مضاعفی برای عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با جمهوری اسلامی باشد.