تأمین آب از دل «کوهستان»

 آوین صفایی
خبرنگار

کوهستان‌ها، آب‌انبارهای زمین هستند. این زیست‌بوم منبع اصلی رشد و نمو گیاهان بوده و در تأمین آب، جذب آب باران و جلوگیری از سیل و حفاظت از گونه‌های بی‌شمار حیات‌وحش، تلطیف هوا و... نقش مؤثری دارد. امروز (20 آذر) روز جهانی کوهستان با موضوع «زنان، کوه را جابه‌جا می‌کنند» نامگذاری شده تا توجه بیشتر مردان و زنان کوهستان را به نقش اساسی این زیستگاه متنوع و غنی در تعادل زمین و چرخه‌های آب در طبیعت جلب کرده و حفاظت از آن در جوامع انسانی را به امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر تبدیل کند.
«عباس محمدی» مدیر دیده‌بان کوهستان انجمن کوهنوردان ایران، تأمین آب برای منافع انسانی را یکی از دلایل اهمیت کوهستان‌ها دانسته و به «ایران» می‌گوید: سال‌هاست که کوه‌ها در محافل جهانی و دانشگاهی مختلف، به برج‌های آب مشهور شده و همانند مخزنی عظیم، آب را برای مصارف مسکونی و کشاورزی و... ذخیره کرده است. کوهستان‌ها در عین‌حال به حفاظت از تنوع زیستی کمک کرده و پناهگاهی امن برای حیات‌وحش تلقی می‌شود. همچنین ضمن حفاظت از پوشش گیاهان مختلف، در تعدیل وضعیت جوی و آب و هوا نیز ایفای نقش می‌کنند. کوه‌ها در عین‌حال دارای ارزش گردشگری بوده و نقش مؤثری را در توسعه انواع ورزش‌ها مانند اسکی و کوهنوردی و... برعهده دارند. به‌گونه‌ای که 20-15 درصد کل گردشگری مالی صنعت توریسم، از طریق کوهستان‌ها تأمین می‌شود.
کوهستان قانون مشخصی ندارد
محمدی، ارزش و اهمیت کوهستان‌ها را بیشمار توصیف کرده و می‌گوید: در روز جهانی کوهستان تلاش شده تا جایگاه و اهمیت این اکوسیستم برای مردم و مسئولان مورد توجه قرار گیرد اما متأسفانه در سال‌های گذشته این اهم از سوی مدیران و تصمیم‌گیرندگان نادیده گرفته شده است. مشکل به هرج‌ومرج در مدیریت مراتع و آب و خاک، قانون‌گریزی و همچنین نبود قانون مشخص برای کوهستان‌ها بازمی‌گردد. این در حالی است که 50 درصد خاک ایران کوهستانی است. قوانین حفظ جنگل‌ها، تنوع زیستی، آب و خاک و... نیز که مستقیم و غیرمستقیم به حفاظت از کوهستان مربوط می‌شود تا حد زیادی نادیده گرفته شده است. سدسازی‌های افراطی و عملیات عمرانی و اقتصادی ناپایدار نیز امان کوه‌ها را بریده است! به‌طور مثال وزارت نیرو بیش از 40 سال است که با بهانه‌های مختلف نظیر ذخیره آب، تولید برق و مهار سیل اقدام به سدسازی‌های افراطی کرده و تقریباً در هیچ‌یک نیز موفقیت‌های اعلام‌ شده را کسب نکرده است.
چرای بی‌رویه دام‌ها
او چرای بی‌رویه دام‌ها را یکی دیگر از عوامل تخریب کوهستان معرفی کرده و می‌گوید: وظیفه حفاظت از میراث‌های طبیعی و پوشش گیاهی برعهده سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری است اما این سازمان تاکنون اقدام مؤثری در حفظ تناسب چرای دام‌ها با ظرفیت مراتع انجام نداده و در عوض سهم زیادی از بودجه و اعتبارات را صرف آنچه که آبخیزداری می‌خوانند و در واقع ساخت سدهای کوچک (سیل بند) است، می‌کند. با ورود دام‌ها به کوهستان در فصل پاییز و زمستان، ریشه و باقی‌مانده‌های گیاهان و گونه‌های باارزش زیر سم دام‌ها لگدمال شده و از بین می‌رود. چنانچه دولت ورود نکرده و در این خصوص اعمال قانون نکند، تا چند سال دیگر با معضل چندین برابری فرسایش خاک و عدم ذخیره آب مواجه خواهیم شد. مطابق آمار رسمی، سالانه بیش از 200 میلیون مترمکعب (به اندازه یک سد کرج) رسوبات پشت سدها جمع می‌شود و با این حال چرای بی‌رویه دام و عملیات مخربی مانند برداشت سنگ و شن و ماسه از حساس‌ترین کوهستان‌ها و روخانه‌ها ادامه دارد.
حفاظت جمعی از کوهستان
طبق گفته مدیر دیده‌بان کوهستان انجمن کوهنوردان ایران، مسئولان و دست‌اندرکاران حکومتی باید آستین‌ها را برای نجات کوهستان بالا زده و تجدیدنظری اساسی در سیاست‌های سدسازی و آبخیزداری انجام دهند. مردم و دوستداران طبیعت نیز همزمان با بیان مشکلات، مطالبه راه‌حل و ارائه پیشنهادات باید مسئولیت فردی خود در حفاظت از کوهستان‌ها را پذیرفته و از پذیرش مسئولیت‌های حفاظت از کوهستان و طبیعت شانه خالی نکنند. زباله‌ای در کوهستان ریخته نشده و ردی از حضور مردم در قلب کوهستان‌ها برجای نماند. ورود به کوهستان با موتورسیکلت و ماشین، فرسایش خاک را تشدید کرده و باعث از بین رفتن پوشش گیاهی می‌شود. اغلب مردم بومی و گردشگران در فصول بهار و پاییز اقدام به چیدن و حتی فروش گیاهان و یا میوه‌های کوهستانی نظیر ازگیل و خرمالوی جنگلی و... می‌کنند. اقدامی که به زادآوری گیاهان و حتی حیات‌وحش آسیب بسیاری وارد می‌کند.