ساز ناکوک پژوهش روی صحنه موسیقی

ندا سیجانی/ روزنامه نگار- 25 آذرماه در تقویم رسمی کشورما، روز پژوهش نامگذاری شده عنوانی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌منظور گسترش فرهنگ پژوهش در جامعه، از سوی «شورای فرهنگ عمومی کشور» انتخاب گردید. و براساس اهمیت این موضوع درحوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... یک هفته را به این مناسبت اختصاص داده‌اند. اما مبحث ما درخصوص پژوهش در حوزه فرهنگ بویژه در بخش موسیقی است که از دید صاحبنظران و کارشناسان این حوزه مغفول مانده. حوزه‌ای با قدمتی کهن و گسترده و با تنوع موسیقایی بسیار، بویژه در بخش موسیقی اقوام ایران، اما با وجود چنین پیشینه‌هایی، چندان  پژوهش‌های مهم و مرجعی تألیف نشده و در دسترس نیست، این درحالی است که بسیاری از بزرگان و استادان پیشکسوت این حوزه فوت کرده‌اند و علاوه بر آن بسیاری از  نواها، آواها و سازهای موسیقی اقوام ایران نیز به فراموشی سپرده شده و از بین رفته است. البته  در بخش موسیقی دستگاهی هم چنین مشکلاتی وجود دارد و آنچه امروزه به عنوان کتاب‌های پژوهشی قابل دسترس است، وامانده استادان گذشته بوده که تعداد آن انگشت شمار است مانند کتاب ابوالحسن خان صبا. بهروز وجدانی، پژوهشگر و مترجم حوزه مردم شناسی و موسیقی و میرعلیرضا میرعلی نقی پژوهشگر حوزه تاریخ موسیقی شهری ایران در گفت‌وگو با «ایران» درباره موضوع پژوهش در عرصه موسیقی اظهارنظرهایی داشته‌اند که در ادامه می‌خوانید:

​​​​​​​کم توجهی به پژوهش موسیقی اقوام ایران در سطح ملی
بهروز وجدانی پژوهشگر و مترجم حوزه مردم شناسی و موسیقی در گفت‌وگو با «ایران» درباره پژوهش‌هایی که طی این سال‌ها در خصوص موسیقی بویژه موسیقی اقوام ایران صورت گرفته  بیان داشت:«خوشبختانه در کشوری زندگی می‌کنیم با تنوع  قومی و زبانی بسیار و البته تنوع موسیقایی در بین اقوام. موسیقی‌هایی زیبا، دلنشین و متنوع و گسترده که نیاز است در این زمینه آموزش، پژوهش، تألیف و مستندسازی‌هایی صورت بگیرد. البته هر تعداد کار درباره موسیقی اقوام ایران  تولید و ساخته شود، در مقایسه با عظمت این موسیقی بسیار کم است.»
او با بیان اینکه پژوهش در موسیقی اقوام به دو دسته تقسیم می شود گفت:« تمامی پژوهش‌هایی که تا به امروز انجام گرفته نخست مربوط به پژوهشگران ایرانی بوده  که در خارج از کشور تحصیل کرده  یا در حال تحصیل هستند و برای گذراندن تز یا رساله  دوران دکتری، این دروس را می گذرانند؛ پژوهش‌هایی که اغلب به چاپ رسیده و از منابع بسیار خوب در ژانر موسیقی اقوام بوده است و در دسترس مردم قرار دارد. دسته دیگر مربوط به پژوهشگرانی است که تا حدودی گمنام بوده‌اند و پژوهش‌هایشان دارای نکات بدیع و تازه است، به این دلیل که  توسط پژوهشگران بومی نوشته شده، اما متأسفانه تعداد چاپ آنها محدود است. به عنوان مثال پژوهشگری گمنام در حوزه موسیقی، علاقه‌مند به موسیقی و فرهنگ منطقه خود بوده و در این رابطه مقاله یا کتابی نوشته که متأسفانه درهمان منطقه و محدوده کوچک برای مردم و مخاطبان قابل دسترس بوده است.»
این پژوهشگر می‌گوید:« کمتر افرادی به پژوهش موسیقی اقوام در سطح ملی پرداخته‌اند به گونه‌ای که به صورت یک کتاب وزین منتشر شود و قابل استفاده برای عموم مردم باشد.» وی در ادامه افزود: «پژوهش در موسیقی اقوام بیشتر به صورت ضبط آثار و مستند‌سازی‌های صوتی و تصویری بوده که خوشبختانه در چند سال گذشته فعالیت‌های  بسیار خوب و چشمگیری در این زمینه انجام گرفته است و اغلب این پژوهش‌ها در مؤسسه فرهنگی - هنری ماهور به چاپ رسیده و می‌توان گفت شاخص ترین و ممتازترین پژوهش‌های موسیقی اقوام ایران  در این مؤسسه قابل دسترسی است. البته در این مؤسسه کتاب‌هایی هم از پژوهشگران ایرانی خارج از کشور به چاپ رسیده که  جزو بهترین منابع ما هستند. ولی در هر صورت با توجه به عظمت و شگفتی‌هایی که در موسیقی اقوام ایران نهفته است، این موسیقی کمتر مورد پژوهش‌های بنیادی قرار گرفته تا بدین‌صورت به کتاب‌های مشخص و معروف تبدیل شوند تا دانشجویان اتنوموزیکولوژی که به شناخت موسیقی اقوام مربوط می‌شود از آن کتاب‌ها بهره ببرند.»
نبود پژوهشگران قابل و فقدان پژوهش‌های بنیادی
او درباره کم توجهی به امر پژوهش بویژه در گونه موسیقی اقوام ایران گفت:«یک علت آن را می‌توان نبود پژوهشگر قابل در حوزه موسیقی عنوان کرد البته در مورد موسیقی‌های دستگاهی و... پژوهش‌هایی انجام شده که کم تعداد هستند و عمدی هم در کار نبوده. اما درباره موسیقی اقوام ایران باید بگویم هر سال جشنواره‌ای تحت عنوان موسیقی نواحی ایران برگزار می شود که اغلب به اجرا اختصاص دارد و احیاناً ممکن است چند نفر از هنرمندان در این زمینه صحبت‌هایی داشته باشند که منتشر شود اما درهر صورت  پژوهش‌های  بنیادی و اساسی صورت نمی‌گیرد و تعداد پژوهشگران قابل و کاربلد  مانند محمدرضا درویشی که به انواع موسیقی پرداخته‌اند، انگشت شمار است و همان‌طور که اشاره کردم اغلب آنها مربوط به حاشیه‌های جشنواره موسیقی اقوام است که یک تعداد مقالات به کتاب تبدیل شده و حاصل همان زمان‌ها است و در چند سال گذشته نیز شاهد کتاب وزینی در حوزه موسیقی اقوام نبوده‌ام  و البته در سایر حوزه‌ها اما در همین مدت زمان کتاب‌های بسیاری در مبحث آموزش موسیقی از سوی استادان همین کتاب‌ها نوشته شده و در کلاس خود به شاگردان‌شان آموزش و معرفی می‌گردد. کتاب‌های بنیادی هم  مربوط به موسیقی بین‌الملل و موسیقی مغرب زمین ترجمه شده که در جای خود بسیار ارزشمند هستند و مسائلی را در مورد موسیقی مطرح می‌کنند که در حیطه بسیار فنی موسیقی ایرانی قابل استفاده است.»
خدمات موسیقی اقوام ایران، خدمات در پایداری موسیقی ردیف دستگاهی
بهروز وجدانی در خصوص ماندگاری یک اثر موسیقی به واسطه پژوهش‌هایی که دراین باره صورت گرفته، اظهار کرد:« قطعاً بی تأثیر نخواهد بود. اگر در حوزه موسیقی اقوام، پژوهش‌های بنیادی انجام بگیرد، خود مجریان آن موسیقی هم به موسیقی‌های  بسیار ارزشمندی که در اختیار داشته‌اند، پی خواهند برد؛ موسیقی‌هایی که مورد تأیید و علاقه همه مردم دنیا است. از سوی دیگر مسئولان نهادهای ذیربط هم متوجه خواهند شد نباید هر سال صرفاً به اجراهای دست دوم و سوم موسیقی در موسیقی نواحی بپردازند و از افراد کاربلد  بهره ببرند و کارهای پژوهشی بنیادی سفارش بدهند تا  خود آنها هم این باور را در بین مردم و مسئولان اجرا کنند و بگویند موسیقی اقوام ایران، موسیقی  بسیار قوی، غنی، گسترده و پیچیده است و خدمات بسیاری در پایداری موسیقی ردیف دستگاهی ما داشته است. بدین معنا اگر به موسیقی‌هایی که در شهرهای ما رواج دارند و معرف موسیقی ردیف دستگاهی هستند، دقت کنید و به نغمات آنها  توجه شود، متوجه خواهید شد تعداد بسیاری از این نغمات مربوط به موسیقی اقوام ایرانی است و  نشانگر این است که گمنام‌ترین مجریان موسیقی اقوام ایرانی هم در پایه‌ریزی موسیقی معروف به موسیقی ردیف دستگاهی، نقش و سهم بسیاری داشته‌اند. نکته دیگر اینکه تا آنجا که به عنوان یک علاقه‌مند و پژوهشگر موسیقی مطلع هستم می توانم بگویم تقریباً قسمت کمی از موسیقی اقوام ایرانی تحت عنوان موسیقی بخشی‌های خراسان در سال 2010 به ثبت  یونسکو رسیده و در سال  2009 هم ردیف‌های موسیقی ایرانی که مربوط به موسیقی شرقی است به ثبت جهانی رسیده است. البته سازهایی مانند  دوتار که مربوط به موسیقی اقوام است و همچنین عود و کمانچه که مربوط به موسیقی ردیف دستگاهی است نیز به ثبت جهانی رسیده و از 21 پرونده  که در یونسکو ثبت جهانی شده، 5 پرونده آن مربوط به موسیقی است که موضوع بسیار مهمی است و نشان دهنده جایگاه والا و مهم و ممتازی موسیقی در میراث فرهنگی ناملموس کشورمان است.
براین اساس، باید بگویم موسیقی ما چه در بعد رسمی که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و بیشتر ردیف میرزا عبدالله و موسیقی  ردیف دستگاهی بوده است و آنچه که مربوط می‌شود به موسیقی اقوام ما است به قدری قوی، غنی، گسترده ، پیچیده و متنوع است که قابل مقایسه با پژوهش‌هایی که درباره آن انجام شده و حتی اجراها و مستند‌سازی‌هایی که در این زمینه انجام شده، نیست.»
 این پژوهشگر موسیقی در ادامه افزود:«صدا و سیما، سازمان میراث فرهنگی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی  و هر نهادی که به نوعی با موسیقی در ارتباط است باید در امر پژوهش، پژوهشگران را  تشویق کنند تا تمام تألیفات، ترجمه و پژوهش‌هایشان به سبب غنایی که در حوزه موسیقی وجود دارد، بیشتر توجه شود و هفته پژوهش می تواند بهانه این موضوع باشد.»  
  نبود مرکز و نهادی پژوهشی مستقل
میرعلیرضا میرعلی نقی، محقق و پژوهشگر تاریخ موسیقی ایران در گفت وگو با «ایران» در پاسخ به این سؤال که آیا طی این سال‌ها به لحاظ کمی و کیفی  پژوهش‌های اثرگذاری در حوزه موسیقی انجام گرفته یا خیر بیان داشت: «پژوهش در حوزه موسیقی در یک عرصه نبوده و در این زمینه، پژوهشگران مختلف در عرصه‌های متفاوت فعالیت داشته و دارند اما از آنجایی که مرکز یا نهاد پژوهشی مستقلی در خصوص حوزه موسیقی تعریف و ایجاد نشده است، بنده به شخصه از تولید و انتشار و کم و کیف کارهایی در این زمینه  بی‌اطلاع هستم. اما به طور دقیق‌تر باید بگویم، نهادی برای ثبت و ضبط و نگهداری آثار پژوهشی در حوزه موسیقی وجود ندارد، در حالی که ممکن است افراد بسیاری در این عرصه فعالیت داشته باشند، اما آثارشان منتشر نمی‌شود، یعنی به دلیل عدم حمایت، شرایط انتشار برای آنها وجود ندارد و برای به تکمیل رساندن این پژوهش‌ها، نیازمند بودجه‌های لازم هستند. البته فکر نمی‌کنم در شرایط حاضر در هیچ کدام از بخش‌های دولتی بودجه‌ای برای حمایت از پژوهشگر بویژه پژوهشگر موسیقی اختصاص بدهند و پژوهشگر یا پژوهشگران هم ، به شخصه توانایی پرداخت این هزینه‌ها را ندارند، برهمین اساس آرام آرام این پژوهش‌ها متوقف می شوند.»
منفعت اهالی موسیقی از واژه پژوهش
او در ادامه درباره بخش‌های متفاوت پژوهش در حوزه موسیقی اعم از نوازندگی، آهنگسازی و... اظهار کرد:« پژوهش واژه‌ای کلی است، واژه‌ای که هر کدام از اهالی موسیقی به نفع خود تفسیر می‌کنند. حدود 23 سال قبل اولین کانون پژوهشگران در ساختمان اولیه خانه موسیقی تشکیل شد. تلاش در این کانون رسیدن به جمع‌بندی مثبت و مطلوب در زمینه پژوهش و همچنین دستیابی  به استانداردهای لازم در این حوزه بود، چرا که واژه پژوهش توسط هر فرد، به گونه‌ای متفاوت تعریف و تفسیر می شود؛ به طور مثال به بعضی افراد که صرفاً به جمع آوری عکس‌های قدیمی هنرمندان در خانه‌های مردم می‌پرداختند، پژوهشگر می‌گفتند همچنین فرد یا افرادی هم که نوشته‌های محققان خارجی را کپی می کردند و به نام خودشان به چاپ می‌رساندند، عنوان‌شان پژوهشگر بود. در واقع  باید بگویم در حال حاضر پژوهشگر واژه مبهمی است واستانداردسازی نمی‌شود و به عقیده من، ما حتی در مبانی امر در این زمینه دچار یکسری مشکلات هستیم. این در حالی است که پژوهش نیازمند بستری عظیم و گسترده در عرصه اطلاع رسانی است و ایجاد یک بانک اطلاعاتی در زمینه پژوهش ضرورت دارد.
لازم به ذکر است که هرگز نباید جمع آوری اطلاعات را پژوهش نامید اما متأسفانه در ایران چنین کاربردی هم تعریف شده و همان طور که قبل‌تر اشاره کردم، به افرادی که به جمع آوری عکس‌های هنرمندان می‌پردازند هم پژوهشگر می‌گویند و چنین تفکر و تفسیری همچنان وجود دارد اما در همین زمینه هم اطلاع‌رسانی و تشکیل بانک‌های اطلاعاتی به درستی انجام نگرفته تا این تحقیق‌ها و پژوهش‌های واقعی بر اساس این بانک‌های اطلاعاتی و با استانداردهای مناسب بارگذاری شود و رواج  پیدا کند.»
 به گفته این روزنامه‌نگار پیشکسوت:« اگر چه در عرصه پژوهش آرشیوهایی وجود دارد اما این منابع برای همه قابل دسترس نیست، بویژه برای  پژوهشگران. این آرشیو‌ها بیشتر خصوصی بوده و دست هر فردی به آن می‌رسد بجز پژوهشگران.»
عدم حمایت و کمبود بودجه برای پژوهش
او درباره اینکه  چرا حوزه پژوهش اولویت هنرمندان یا مسئولان نبوده یا کمتر مورد توجه است، بیان داشت:« در دولت‌های گذشته، عمده بودجه‌های هنری بویژه در بخش پژوهش موسیقی، صرف کارهای فرهنگ‌های بومی  و موسیقی نواحی بود و بعضی افراد معدود و انگشت‌شمار که  به عنوان پژوهشگر معرفی شده بودند از این بودجه‌های هنگفت بهره می بردند و آن را بیشتر صرف جشنواره‌سازی یا آلبوم سازی می‌کردند. این در حالی است که سوژه و پروژه‌های متفاوت و متعدد  در زمینه های مختلف پژوهشی بسیار زیاد است و عملاً توجه نمی‌شود و تا به امروز نیز اگر کسی در این زمینه کاری انجام داده در محدوده امکانات شخصی خودش بوده و انگیزه‌های فردی داشته است.»
میرعلی‌نقی گفت: « پژوهش انگیزه‌ای است که باید توسط نهادهای دولتی حمایت شود و در کنار آن توسط استادان در رشته‌های مختلف تقویت گردد، از تحقیق در مورد انواع سازهای ایرانی گرفته تا موسیقی ایرانی خارج از مرزها. جالب است بدانید  در بخش موسیقی تعداد بسیاری حوزه‌های پژوهشی بکر وجود دارد که تا به امروز تحقیق و پژوهشی روی آن صورت نگرفته است. منتهی مطلب  به دلیل اینکه اغلب اوقات امکانات از سوی افراد خاصی بوده و بودجه‌ها هم  برای افراد خاصی در نظر گرفته شده،  این دوستان در جهتی حرکت کردند که بتوانند در گرفتن نوبت‌های بعدی بودجه موفق شوند و به این ترتیب مسأله پژوهش هنوز راه نیفتاده، گم شد.»
او درباره توجه مراکز آموزشی به بخش پژوهش اظهار کرد:« در دانشگاه‌ها واحدهایی برای تدریس پژوهش تعریف شده  با مدرک دانشگاهی  به عنوان پژوهش هنر. اما همان‌طور که رشته آهنگسازی در دانشگاه‌ها الزاماً آهنگساز تربیت نمی‌کند، پژوهش هنر هم الزاماً پژوهشگر تربیت نمی‌کند و متأسفانه باید بگویم مسئولان فرهنگ و هنر در نهادهای مختلف نیاز به پرورش اندیشه و انباشت اطلاعات را احساس نمی‌کنند.»
این پژوهشگر موسیقی درباره تأثیرگذاری امر پژوهش بر ماندگاری یک اثر موسیقی مانند آثار استاد ابوالحسن صبا بیان داشت:« به استاد صبا اشاره کردید و در این باره باید بگویم  ایشان به قصد تأسیس شعبه مدرسه عالی موسیقی به گیلان رفت و در آنجا متوجه نواهای گیلانی شد و آنها را به صورت یک پژوهش شخصی گردآوری کرد اما استاد به دلیل نبودن دستگاه‌های ضبط همگانی، نغمه‌هایی که ممکن بود از بین برود را به صورت نت در آورد و یک کار پژوهشی به یک پروژه هنری تبدیل شد. مانند قطعات گیلانی دیلمان و ...که طی این سال‌ها به عنوان یک اثر پژوهشی به آن نگاه نمی شود و به چشم یک اثر هنری توجه می‌شود و با وجود 65 سال از فوت ایشان ،کارکردهای هنری خود را انجام داده و زمینه پژوهشی بسیاری از افراد بوده و همچنان در آرشیوها قابل دسترسی است.»
او در پایان درباره اینکه آیا حوزه موسیقی در عرصه‌های بین‌المللی هم  پژوهشی داشته است یا خیر گفت: حتماً پژوهش‌هایی بوده و هست  اما به طور کلی در زمینه‌های مختلف پژوهش ضعف‌هایی وجود دارد البته ممکن است کارهای خوبی هم انجام شده باشد اما مطمئناً تعدادش بسیار کم است. براین اساس چه کسانی که در رأس کار هستند مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت علوم و تحقیقات و همچنین کسانی که   مسائل و مشکلات و راهکارها را می‌دانند اما به هر علتی از هر اقدامی دست کشیده‌اند در زمینه پژوهش حمایت های لازم را داشته باشند.