خط، چهره‌ مکتوب زبان

مرتضی قاسمی
عضو هیأت‌ علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

​​​​​​​ خط چهره‌ مکتوب زبان است و همان‌گونه که زبان از مجموعه اصول و قواعدی به نام «دستور زبان» پیروی می‌کند، خط نیز باید پیرو اصول و ضوابطی باشد که ما مجموع آن اصول ‌و ضوابط را «دستور خط» نامیده‌ایم. خط فارسی، به‌موجب اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ‌خط رسمی کشور است و تمام اسناد رسمی و مکاتبات و کتاب‌های درسی باید به این خط نوشته شود. طبعاً چنین خطی باید قواعد و ضوابطی معلوم و مدون داشته باشد تا همگان، با رعایت آنها، هویت خط را تثبیت کنند و محفوظ دارند. فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران، از آغاز کار خود در سال 1369، با تصدیق اهمیت و ضرورت تدوین و تصویب رسم‌الخط واحدی برای زبان فارسی، بر آن شد تا با استفاده از تجربه‌های پیشینیان و نظر صاحبنظران، بویژه استادان و اعضای پیوسته فرهنگستان، به تنظیم قواعد لازم برای این امر همت گمارد. فرهنگستان، درعین اینکه در پی آن بود که تا سرحد امکان خط فارسی را قانونمند و قاعده‌پذیر سازد تا از آشفتگی و هرج‌ومرج جلوگیری شود، اما از توجه به طبیعت خط به‌طور کلی و بویژه طبیعت خط فارسی و نیز ذوق و سلیقه و پسند اهل فن غفلت نکرد و هرجا اِعمال قانون را موجب پدید آمدن فهرست بالابلندی از استثناها دید، از تصویب و تجویز آن خودداری کرد و درواقع در این کار راه میانه را برگزید و کوشید تا در تدوین دستورخط فارسی اعتدال را رعایت کند. چنین بود که پس‌ از جلسات پرشمار و کنکاش‌های فراوان، مجموعه ضوابطی را تحت عنوان «دستور خط فارسی» به تصویب رساند که با تأیید رئیس‌جمهور و ریاست عالیه وقت فرهنگستان رسمیت یافت و ابلاغ شد.
با گذشت زمان و با پیشرفت و گسترش و تنوعی که در دانش و فن ارتباطات و اطلاع‌رسانی در فضای مجازی، بویژه در سال‌های اخیر، پدید آمد از جمله سبب شد تا یکایک افراد امکان اعمال سلیقه در حروفچینی و انتشار مقاله و کتاب را بیش از گذشته داشته باشند. با ظهور چنین تحولی، لزوم رعایت قواعد و ضوابط عام و یکسان بیش از گذشته ضرورت یافت. اکنون، با گذشت دو دهه از تدوین و تصویب اولیه دستورخط فارسی و پدیدآمدن امکانات تازه، لزوم بازنگری و تکمیل این دستور خط احساس شد. از جمله مهم‌ترین این الزامات سامان‌دادن به امر فاصله‌گذاری در حروف‌نگاری ترکیب‌ها (یعنی کلمه‌های دارای پیشوند یا پسوند و کلمه‌های مرکب) و قاعده‌مند ساختن جدانویسی یا پیوسته‌نویسی آنها بود که باید به آن توجه می‌شد. به همین منظور، گروه دستور زبان و رسم‌الخط فرهنگستان، با مدیریت دکتر محمد دبیرمقدم، عضو پیوسته و معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان و مدیر گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط، در طی بیش‌از هفتاد جلسه، دستور خط پیشین را به‌صورت کلی بازنگری و آن را متناسب با مقتضیات امروزی به‌روزرسانی کردند.
عمده مباحثی که در ویراست جدید دستورخط مورد توجه بوده است عبارت‌اند از: تعریف انواع فاصله و فاصله‌گذاری؛ فاصله‌گذاری پیشوندها و پیشوندواره‌‌ها؛ فاصله‌گذاری در حروف اضافه مرکب و حروف ربط مرکب؛ و بازنگری و اصلاحات کلی در تعریف قواعد و ارائه شواهد. ویراست جدید دستور خط فارسی به‌زودی منتشر می‌شود و در دسترس عموم مردم قرار خواهد گرفت. امید است همه هموطنان، نهادها و دستگاه‌های دولتی و خصوصی و سایر گویشورانی که در گوشه‌وکنار دنیا به فارسی می‌نویسند، با رعایت اصولی که در این کتاب مصوب شده است، در ترویج خط معیار فارسی یاریگر فرهنگستان زبان و ادب فارسی باشند.