فرصت‌های فناوری برای جهان اطلاعات

 علی جلالوند
پژوهشگر

​​​​​​​کتابخانه‌ها- تمام اشکال آن- با آینده‌ای نامعلوم دست به گریبان‌اند. ادامه مشکلات اقتصادی در جهان و رقابت روزافزون میان دیگر خدمات و شیوه‌های جایگزین تأمین آن بدین معناست که کتابخانه‌ها در آینده باید برای منابع بجنگند، ازجمله توسعه رویکردهای استراتژیک و مشارکتی. رکود اقتصاد جهانی تاکنون بر مخارج کتابخانه‌ها در کشورهای توسعه‌یافته تأثیر منفی گذاشته است و شواهد و قرائن حاکی از آن است که این وضعیت تا مدتی ادامه خواهد داشت. البته هنوز مشخص نیست که رکود جهانی اقتصاد چه اثری بر خدمات کتابخانه‌ها خواهد گذاشت. با این همه، می‌توان به‌راحتی پیش‌بینی کرد که این خدمات در آینده به شکلی متفاوت از امروز ارائه خواهند شد. امروزه اینترنت شیوه زندگی مردم را دچار دگرگونی‌های بسیاری کرده بنابراین بدیهی است که چنین تطوری در عرصه کتاب و کتابداری نیز رخ دهد. توسعه کتابخانه دیجیتال و جهانی‌سازی و (در عین حال) فردی‌سازی دستیابی به اطلاعات تاکنون تقاضا و همچنین اشکال بهره‌گیری از مجموعه‌های کتابخانه‌ها و خدمات‌شان را دستخوش تغییر کرده است، اما فناوری در نهایت حرف آخر را خواهد زد، چه خوش‌مان بیاید و چه نه. در عصر فعلی، توقع کاربران کتابخانه‌ها بیش از پیش است و تنوع بیشتری دارد و خواست‌ها و نیازهای‌شان پرمایه‌تر است. از اینها گذشته، تغییرات گوناگون در عرصه اجتماع و سیاستگذاری نیز بر دید مردم به کتابخانه‌ها تأثیر می‌گذارد.
فناوری اطلاعات و ارتباطات شیوه تولید، انباشت، دسترسی و بهره‌برداری از اطلاعات را سراسر دگرگون کرده است. امروزه بسیاری از مردم نمی‌توانند جهان بدونِ اینترنت را متصور شوند و البته تغییرات بسیار بزرگ‌تری نیز در راه است. پتانسیل شایانِ منابع اطلاعاتی دیجیتالی ‌شده بسیار مورد توجه قرار گرفته است و بسیاری از پروژه‌های بزرگ امروزه از این منابع بهره می‌برند. در نتیجه، کتابخانه‌ها همگام با کاربرد فناوری تغییر کرده‌اند. با وجود این، کتابخانه‌ها اگر می‌خواهند نیرویی حیاتی در عرصه فرهنگ باشند و همچون گذشته تأثیرگذاری خود را حفظ کنند باید بیش از پیش خود را در نسبت با شرایط تغییر دهند. برخی فناوری‌ها، مانند تلفن‌های همراه و شکل‌های استفاده از اینترنت (که یکی از شکل‌های بسیار پراستفاده آن در جهان امروزه شبکه‌های اجتماعی است) می‌توانند در رابطه با دسترسی به اطلاعات یا پشتیبانی‌های آموزشی، فرهنگی و اجتماعی نقش بسزایی ایفا کنند، اما هنوز تا آن روز راه درازی پیش روست.
جمع‌های دانشگاهی محیطی هستند بی‌نظیر برای انتقال فناوری و شکل‌های حمایت از تحقیقات. یافته‌ها و دستاوردهای این حوزه‌ها نیز در قالب اشکال گوناگون نشر می‌یابد و همین‌جاست که کارکرد کتابخانه‌ها در رابطه با عصر فناوری معنای مهم‌تری می‌یابد. در زمانه حاضر، رویکردی واضح وجود دارد که نشر الکترونیکی راهی‌ است به جلو، هرچند که بر سر شکل‌های دسترسی به آن ‌هنوز اجماع وجود ندارد. دلیل این امر تا حدی این است که در مورد اقتصاد آینده و همچنین شکل‌های مالکیت معنوی هنوز ابهامات بسیاری وجود دارد. این خود گواهی است بر اینکه بحران اقتصادی امروزی تغییرات گسترده‌ای را سبب خواهد شد، آن هم به این دلیل ساده که شیوه‌های فعلی چاپ و نشر دیگر به‌صرفه نیستند. از این گذشته، رابطه میان کتابخانه‌های دیجیتال و تولید دانش و بهره‌برداری از آن در جوامع متفاوت هنوز مبهم بوده و برای روشن کردن آن بسیاری اقدامات باید انجام شود. کیفیت بالای محصولات این مؤسسات و همچنین ایجاد زیرساخت‌های فراگیر از دیگر نکاتی است که باید بسیار روی آن کار کرد.
اطلاعات همواره کالایی بوده اساسی و کتابخانه‌ها دیرزمانی است که آن را در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهند. اصل دسترسی رایگان به منابع کتابخانه‌ها یکی از اصول مهم و بنیادین در جوامع امروز است. در دنیای دیجیتال، دسترسی به اطلاعات از هر زمان دیگری آسان‌تر است. پاکاش دوریزوامی بر این نکته تأکید می‌کند که امروزه، در عصر دیجیتال و اینترنت، کتابخانه‌های عمومی اهمیت بسزایی دارند. به عقیده او کتابخانه مکانی است که مردم در آن گرد هم می‌آیند و با یکدیگر معاشرت می‌کنند، از نمایشگاه‌های گوناگون بهره می‌برند و به‌طور مساوی و عادلانه از اطلاعات و منابع موجود در کتابخانه استفاده می‌کنند. کتابخانه‌های دانشگاه‌ها نیز درهای خود را به روی همگان گشوده‌اند و این امر شامل منابع الکترونیک آنها نیز می‌شود. یانوش ویسنفسکی استدلال می‌کند که جدای از بایدها و نبایدهای فناوری، جهان دیجیتال شکافی میان جهان فیزیکی و آنلاین ایجاد کرده است و معتقد است کتابخانه‌های امروزی یکی از مکان‌هایی هستند که می‌توانند به‌خوبی این دو ساحت به‌ظاهر متفاوت را با یکدیگر پیوند دهند. امروزه تقریباً همگان در این نکته توافق دارند که کتابخانه‌ها طلایه‌دار دسترسی آزاد به اطلاعات هستند و باید در این مسیر قدم‌های جدی‌تری برداشت.