«پردیسان» مخالف آبگیری سد چم‌شیر

​​​​​​​زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

 «علی سلاجقه» رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در نامه‌ای به رئیس جمهور مخالفت خود را با آبگیری سد چم‌‌شیر اعلام کرد. رئیس پردیسان پیش از این نامه‌نگاری با سیدابراهیم رئیسی، در گفت‌وگوهای رسانه‌ای خود بارها اعلام کرده بود که اجازه آبگیری گتوند 2 را نمی‌دهد. اشاره او به ساخت سد گتوند روی گنبدهای نمکی سازند گچساران و چاه‌های فعال نفت است که بخشی از آب‌شیرین منطقه را از محیط زیست ایران گرفت و شوری کارون را افزایش داد. سد چم‌‌شیر هم مثل سد گتوند روی سازند گچساران ساخته شده است.
علی سلاجقه در نامه 5 دی ماه خود به رئیس جمهور می‌نویسد: آبگیری سد چم‌شیر در جغرافیای کهگیلویه و بویراحمد، به دلیل مطرح شدن تردیدهایی درخصوص وجود منابع شوری در مخزن، دریاچه سد و احتمال شوری آب، به دغدغه نهادهای علمی وتخصصی و سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان محیط زیست کشور تبدیل شده است. او در این مکاتبه تأکید می‌کند بررسی‌های این سازمان که حاصل مطالعات کارشناسی درون‌سازمانی و تعامل با دانشگاه‌ها و نهادهای علمی تخصصی این حوزه بوده، نیز مؤید نگرانی‌ها و ابهام‌های جدی در این خصوص است.
به نوشته سلاجقه، بررسی‌های کارشناسی نشان‌دهنده لزوم‌ بازنگری در مطالعات کیفی مخزن به دلیل تغییر داده‌های هیدرولوژیکی زمان احداث سد و کاهش بارندگی در 13 سال منتهی به زمان آبگیری، مطالعات تکمیلی زمین‌شناسی به دلیل وجود گسل در مخزن و وجود منابع شوری متعدد در دریاچه مخزن، انجام مطالعات عواقب و پیامدهای اجتماعی، محیط زیستی، اقتصادی و امنیتی ناشی از آبگیری و شوری آب و... در پایین‌دست حوزه، شهرها، روستاها، مراتع و اراضی کشاورزی تحت تأثیر و برآورد میزان خسارت‌های احتمالی است.
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در این نامه با اشاره به ارسال نامه‌ای به معاون آب و آبفای وزارت نیرو با موضوع ابهامات مطرح شده و مطالعات و مستندات تکمیلی جهت تصمیم‌گیری نهایی، می‌نویسد: «پیرو دستور جنابعالی در تاریخ 4 دی ماه در جلسه هیأت دولت، درخصوص این سد و براساس جمیع مطالعات، مستندات و همچنین ابهامات موجود، تا انجام و تکمیل موارد درخواستی، بالاخص حفر گمانه‌ها تا عمق صد متری به روش RCC و کسب اطمینان خاطر از مدیریت عواقب و پیامدهای محیط زیست، اجتماعی و امنیتی، نظر سازمان بر عدم آبگیری این سد است.» 
درخواست برای ورود قوه قضائیه
دلنگرانی‌ها درباره آبگیری سد چم‌شیر تنها به پردیسان محدود نمی‌شود؛ «سمیه رفیعی» رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس نیز از دستگاه‌های مسئول چون قوه قضائیه خواسته است تا مانع آبگیری این سد چالش‌برانگیز شوند. رفیعی اعتقاد دارد که با آبگیری این سد نمک و نفت با یکدیگر عجین خواهد شد و این اتفاق‌ سناریوی دیگری را برای کشاورزان منطقه رقم خواهد زد و در نهایت به مشکلاتی دامن می‌زند که سلامت مردم را به خطر خواهد انداخت.‌ او با اشاره به نواقص مطالعاتی در پروژه چم‌‌شیر می‌گوید: این مسائل تأیید می‌کند که آبگیری این سد به صلاح نیست.‌ به گفته رفیعی، برای ساخت این سد بودجه‌ای بالغ بر 230 میلیون یورو (حدود 7 هزار میلیارد تومان) به‌علاوه فاینانس کشور چین که هنوز رقم دقیق آن رسانه‌ای نشده، هزینه شده است‌. او بحث را به چالش‌های متعدد و بزرگ زیست محیطی  چون بی‌آبی و ریزگردها در خوزستان می‌برد و می‌گوید: «به همین دلیل اگر سد چم‌‌شیر آبگیری شود به طور حتم پیامد‌های زیست محیطی آن ابعاد ملی پیدا می‌کند.» او در نهایت می‌گوید: «ضروری است که دستگاه‌های مسئول مانند قوه قضائیه مانع آبگیری سد شوند، زیرا براساس اصل یکصد و پنجاه‌ و سوم قانون اساسی «هرگونه قراردادی که موجب سلطه‌ بیگانگان بر منابع طبیعی، اقتصادی، فرهنگ، ارتش و دیگر شئون کشور شود، ممنوع است.»
ایرج حشمتی ، معاون محیط‌زیست انسانی نیز در نامه‌ای به جوانبخت، معاون آب و آبفای وزارت نیرو با یادآوری عدم پاسخگویی این سازمان به ابهامات و مطالعات تکمیلی درخواستی توسط محیط زیست و ضمن تأکید بر عدم آبگیری سد چم‌‌شیر می‌نویسد: «نظر به مطالعات و بررسی‌های انجام شده توسط سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب و اساتید زمین‌شناسی مطرح کشور و همچنین نگرانی‌های سازمان‌های مردم‌نهاد و مسائل اجتماعی مطرح شده و همچنین با توجه به تغییرات ایجاد شده در اقلیم منطقه و کاهش متوسط بارش در 13 سال منتهی به سال 1400، لازم است مطالعات سد که براساس داده‌های هیدرولوژیکی منتهی به سال 1378-1377 انجام گرفته است، دوباره با توجه به داده‌های هیدرولوژیکی اخیر در مطالعات کمی و کیفی (کنترل شوری) استفاده شود.»
حشمتی همچنین می‌نویسد: «برای برآورد میزان انحلال سازندهای مخزن چم‌شیر، از شرایط مخزن سد کوثر الگوبرداری و اختلاف شوری جریان‌های ورودی و خروجی مبنا قرار گرفته است. در این برآورد، لایه‌بندی کیفی سد کوثر مورد توجه قرار نگرفته است. هرچند سازند زمین‌شناسی این دو مخزن از نوع گچساران بوده اما این سازند دارای بخش‌های (ممبرها) مختلف بوده که از این منظر، مقایسه‌ای بین دو مخزن صورت نگرفته است. با وجود انحلال‌پذیری گچ، اگر در این دو مخزن، نسبت سطوح سازند گچساران به حجم مخزن مدنظر قرار گیرد، می‌تواند الگوبرداری صورت گرفته را دقیق‌تر کند. در صورتی که میزان انحلال بیش از مقدار برآورد شده اولیه (500 هزار تن در سال) باشد، در این صورت کیفیت تعادلی مخزن که مبنای طرح‌های کنترل شوری در پایین‌دست قرار می‌گیرد با مشکل مواجه خواهد شد.»
او با اشاره به منشأ شورابه در زون 3 ناشی از اثر گسل دژ سلیمان در شکستن لایه‌های سازند گچساران، نفود آب به لایه نمکی و نقش لایه نفوذپذیر موجود در این گسل در ایجاد جریان چرخشی رو به بالا می‌گوید: «با وجود ابهام نسبت به این نتیجه‌گیری، اگر این گسل به سمت بالادست سد امتداد یافته باشد، آنگاه در محدوده مخزن فرعی سد (در ساحل چپ رودخانه و مجاور کوه گچ‌حاجی) قرار می‌گیرد که می‌تواند پس از آبگیری سد، نفوذ آب به اعماق را تسهیل کرده و عامل ورود شوری به مخزن شود.» حشمتی با توجه به وجود ابهام‌های مطرح شده نسبت به امتداد این گسل به سمت بالادست، خواستار انجام مطالعات زمین‌شناسی تکمیلی درخصوص وضعیت گسل می‌شود.
این مسئول به وجود چند چشمه شور و تلخ در محدوده پیرامونی ساختگاه سد اشاره می‌کند و می‌گوید: «لازم است که مطالعات دقیق هیدرولوژیکی آب‌های زیرزمینی منطقه انجام شود و علاوه بر روشن کردن منشأ و چگونگی تشکیل این چشمه‌ها نسبت به یافتن تمهیدات مهندسی و اجرایی برای خنثی‌سازی اثرات جانبی این چشمه‌ها با توجه به اینکه قادر به تغلیظ نمک و شورسازی در سد هستند، اقدام شود.»
او مطالعات ژئوتکنیک انجام شده در مخزن را از نظر زمین‌شناسی دارای کیفیت لازم نمی‌داند و می‌گوید: «موقعیت و تعداد گمانه‌ها با توجه به ساختمان زمین‌شناسی، شیب طبقات، ضخامت لایه‌ها و همچنین عمق گمانه‌ها به هیچ‌وجه نتوانسته تصویر کاملی از وضعیت قرارگیری سازندهای زمین‌شناسی در مخزن را نشان دهد و به همین علت مشاوران قادر به ارائه پروفیل زمین‌شناسی با دقت لازم و مناسب در مقاطع مختلف با فواصل مناسب از ساختگاه سد تا بالاترین نقطه آبگیری مخزن نبوده‌اند.» به اعتقاد حشمتی، نامشخص بودن این تصویر می‌تواند به رفتارخطرناک زمین‌شناسی در زمان آبگیری سد منجر شود.
او می‌نویسد: «با توجه به اینکه در روش‌های حفاری با آب احتمال شسته شدن نمک‌های موجود در عمق در داخل گمانه‌ها هنگام مغزه‌گیری وجود دارد، در نتیجه لازم است تا گمانه‌های جدید تا عمق 100 متر با روش‌های حفاری خشک و بدون آب (RCC) انجام شود تا بتوان به قطعیت در مورد وجود نمک در اعماق زمین اظهار نظر کرد.»
حشمتی با توجه به گزارش‌های موجود مبنی بر وجود چاه‌های نفت و خطوط انتقال در محدوده مخزن و همچنین بالادست رودخانه، خواستار ارزیابی ریسک محیط زیستی با در نظر گرفتن ریسک‌ها و خطرات احتمالی می‌شود. او نیز مانند علی سلاجقه خواستار انجام مطالعات عواقب و پیامدهای اجتماعی، محیط زیستی، اقتصادی و امنیتی ناشی از آبگیری و شوری آب و برآورد خسارت‌های احتمالی می‌شود و تأکید می‌کند تا زمان رفع این ابهام‌ها و نگرانی‌ها آبگیری چم‌‌شیر متوقف خواهد بود.