مروری بر سرنوشت جشنوارههای دانشجویی تئاتر در روزگار کرونا
راهی که تئاتر دانشگاهی طی میکند
محسن بوالحسنی
خبرنگار
تولیدات تئاتری در بستر دانشگاه، همواره یکی از جریانهای مؤثر در پیکره تئاتر کشور محسوب میشود و در واقع دانشجویان با تحقیق و کنکاش در تئاتر و همچنین با توجه به ابعاد مختلف آموزشی و پژوهشی اقدام به تولید آثار نمایشی میکنند. جشنوارههای تئاتر دانشجویی که امروز و در شرایطی خاص به هر زحمتی کار خود را پیش میبرند در واقع کمافیالسابق ویترینهایی هستند از جسارت، نوآوری، خلاقیت و همچنین چکیدهای از تولیدات که حالا ممکن است برحسب شرایط در خانهها اجرا و در فضاهای مجازی پخش شوند یا صرفاً به متن خوانی و متننویسی بسنده کنند تا زمانی که شرایط دوباره برای حضور بر صحنه آماده شود. این جشنوارههای کوچک و بزرگ محل رشد، پرورش و معرفی جوانان مستعد و هنرمند به جامعه تئاتر ملی و بینالمللی بوده و از بستر این اتفاقات، همه ساله آثار ارزشمندی معرفی میشود و حضور جوانانی خلاق و پرشور در این جشنواره، در مسیر رشد تئاتر کشور همیشه دارای نقشی ویژه بوده است. ناصر حبیبیان معتقد است: «تئاتر دانشگاهی در واقع آزمایشگاهی برای دست یافتن به روش تازه شناخت تئاتر است و دانشگاهی شدن تئاتر یعنی نهادینه شدن این هنر.» نکتهای که برخی پژوهشگران هنر نمایش به آن اشاره میکنند تفاوت بین تئاتر دانشجویی و تئاتر دانشگاهی است. درواقع تئاتر دانشگاهی از تعامل استادان و دانشجویان به وجود میآید؛ یعنی استاد بهعنوان یک هدایتکننده و دانشجو بهعنوان اجراکننده، که در روند آن یک آموزش صورت میگیرد و حاصل تولید تئاتر است، به این فرآیند شکل میدهند اما تئاتر دانشجویی حاصل همفکری و همکاری یک گروه دانشجویی است که دارای یک پشتوانه آکادمیک است و چیزی که در آن شاخص میشود این است که در روند کار، تجربه یافتن، جستوجو کردن و آزمون و خطاست. هنگامی که از تئاتر دانشگاهی سخن به میان میآید در واقع از نمایشی حرف میزنیم که ماهیت اصلی آن تفاوتی با دیگر گونههای تئاتر ندارد. تفاوت اساسی بین این گونههای تئاتری، در صنف، فرهنگ و دانش برپاکنندگان است. تئاتر دانشگاهی به دورهای خاص و به سبک و شیوهای ویژه محدود نمیشود بلکه آنچه این نوع تئاتر را از دیگر گونههای نمایشی متفاوت میکند، همان ویژگیهایی است که در مفهوم کلمه «دانشگاه» و «دانشجو» وجود دارد. تئاتر دانشگاهی یعنی داشتن روحیه تجربهگری و تئاتر تجربی هم شکل نمیگیرد مگر با داشتن جسارت و شور. در بیست و دو دورهای که تئاتر دانشگاهی تجربه کرده عموماً هدفهایی از این دست را مدنظر قرار داده است: ایجاد فرصت برای اجرای آثار برتر دانشجویی، ایجاد شور و نشاط و همچنین پویایی در فضای تئاتر دانشگاهی، تولید آثار خلاق و نو، شناسایی و معرفی دانشجویان نخبه و برتر در حوزه تئاتر، معرفی و حمایت از نمایشنامهنویسان دانشجو، شناسایی مترجمان و پژوهشگران تازه نفس در عرصه تئاتر، آموزش تئاتر آکادمیک در قالب برگزاری کارگاههای تخصصی و در نهایت تعامل اهل تئاتر با هم. با این حال جشنواره تئاتر دانشگاهی برای برگزاری بیستوسومین دوره خود با وجود ویروس کرونا و یکهتازی هر روزهاش، با شکل و شرایطی ویژه برگزار خواهد شد.
تئاتر یعنی اجتماع و مخاطب
جشنواره تئاتر دانشگاهی یکی از این جشنوارههاست که برگزاریاش بهدلیل شیوع ویروس کرونا با چالشهای بسیاری روبهرو شد. فراخوان جشنواره تئاتر دانشگاهی برای حضور در این دوره از جشنواره در قالب یک مقدمه کوتاه توسط دبیر این دوره و توضیح مشروح پیرامون بخشهای مختلف ۲۱ اردیبهشتماه منتشر شد و این مسأله نشان داد که با وجود مشکلات بهوجود آمده و تعطیلیهای اجباری بهدلیل شیوع ویروس کرونا، جشنواره امسال برگزار خواهد شد و کمی که پیش رفتیم در توضیحات و اعلامهای بعدی، جزئیات نحوه برگزاری روشنتر شد. براساس این فراخوان جشنواره بیستوسوم با همکاری اداره کل فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در بخشهای مختلف از جمله بخش تئاتر صحنهای مناطق، بخش سراسری و بینالمللی «تئاتر صحنه»، «تجربههای اجرا»، «نمایشنامهنویسی (جایزه استاد اکبر رادی)، «پژوهش (جایزه دکتر فرهاد ناظرزاده کرمانی)»، «ترجمه»، «رادیو تئاتر»، «ماکت صحنه، عکس، پوستر» و در بخش غیررقابتی «کارگاهها و درس گفتارها»، «استادان»، «بینالملل»، «جشنواره جشنواره ها» و «پایان نامههای برگزیده» ویژه دانشجویان و فارغالتحصیلان برگزار میشود و آنطور که مجتبی جدی دبیر بیستوسومین دوره جشنواره میگوید: «خواست و مطالبه دانشجویان اجازه نمیدهد جشنواره را تعطیل کنیم با این حال با توجه به شرایط فعلی و اوج گرفتن دوباره کرونا، ناچار شدیم تغییراتی در زمانبندی ارزیابی مرحله اول جشنواره ایجاد کنیم. بر همین اساس، ارزیابی مرحله اول آثار بخش صحنهای، رادیو تئاتر، تجربههای اجرا و مناطق که نیازمند تجمع دانشجویان است، ۴۵ روز بعد از بازگشایی رسمی دانشگاهها و اسکان دانشجویان در خوابگاهها انجام خواهد شد.» مجتبی جدی در توضیح شرایط برگزاری جشنواره امسال در گفتوگو با «ایران» درباره جزئیات و نحوه برگزاری جشنواره میگوید: «خود جشنواره را قطعاً برگزار میکنیم اما اینکه در مورد شکل برگزاری و کیفیت آن به چه نتیجهای برسیم درحال مشورت با دانشجویان هستیم و پیشبینی ما این است که در زمان و تقویم خودش یعنی اردیبهشت 1400 این کار عملی خواهد شد و طبیعتاً یکسال وقفه را خواهیم داشت. قرار بود طبق روال قبل در آبان برگزار کنیم اما بهدلیل اینکه تقریباً هیچ دانشگاه و خوابگاهی فعالیت نداشت قرار شد بخش صحنهای به زمان دیگری موکول شود و بقیه بخشها در زمان مشخص خود برگزار شوند. در حال حاضر هم البته یکسری دانشجوها مشغول تمرین هستند و کار میکنند و یکسری دیگر هم منتظر هستند تا ما زمان بازبینی آثار را اعلام کنیم. پیشتر قرار بود دانشگاهها باز شوند و وقتی چنین اتفاقی بهدلیل شیوع بیشتر ویروس کرونا عملی نشد ما هم در مسیر برگزاری جشنواره در بخش صحنهای به مشکلاتی برخوردیم و تصمیم گرفتیم زمانبندیها را کمی جابهجا کنیم.» مصطفی جدی دبیر این جشنواره درباره برگزاری جشنوارهای آنلاین یا در مقیاسها و شرایط دیگر نیز معتقد است چنین چیزهایی را نمیشود تئاتر تلقی کرد و چنین عبارتهایی بیشتر شبیه به یک شوخی هستند. او میگوید: جشنواره تئاتر دانشگاهی با دیگر جشنوارهها فرق دارد و صرفاً با حضور دانشجویان معنی میشود و جشنوارهای تخصصی است که خود دانشجویان پیگیر آن هستند. برخی میگویند به جایگزینها و آلترناتیوهایی مثل تئاتر آنلاین و... فکر کنیم. من از اساس با چنین نظریهای مخالف هستم و چیزهایی مثل تئاتر آنلاین و نمایشنامهخوانی و... بیشتر شبیه یک شوخی هستند. ما به بخشهای جنبی البته فکر کردیم و مثلاً پنلهای گفتوگویی راهاندازی کردهایم مثل «فصل تئاتر مستند» یا در بخشی دیگر موضوع و پنل «تئاتر بعد از کرونا»را باز کردیم و بررسی موضوعاتی با این رویکرد؛ اما همانطور که گفتم مسأله تئاتر و تئاتر دانشگاهی فرق میکند و مشکل ما هم در حال حاضر همین بستر، یعنی تعطیلی دانشگاههاست. الگوهای ما از دل دانشگاه بیرون میآیند و از لابراتوارهایش و متأسفانه دانشگاهها هم که همچنان تعطیل هستند و کسی نیست که بتوانیم با او حرف بزنیم. باز هم تأکید میکنم که تئاتر یعنی اجتماع و اگر قرار باشد جشنوارهای مثل جشنواره تئاتر دانشگاهی (تا زمانی که من بهعنوان دبیر این جشنواره مسئولیت دارم) اگر بخواهد به سمت تئاتر آنلاین و... پیش برود در واقع ما کمر به حذف اجتماع بستهایم و این خطرناکترین کار ممکن است.
مسأله اصلی تئاتر است و بس
فرزاد معافی مدیر گروه تئاتر سوره در گفتوگو با «ایران» میگوید در همین دوران کرونا هم میشود کارهای جدی انجام داد و از این جمله کارها میتوان به برگزاری تئاترهای دانشجویی به شکل آنلاین اشاره کرد. او میگوید: «ما از حدود دوماه پیش فراخوانهایش را منتشر کردیم و از اهالی تئاتر بخصوص دانشجویان خواستیم که در این جشنواره شرکت کنند و اتفاقاً استقبال خوبی هم از آن شد. همین نکته بود که ما از تیر و مرداد ماه بنابر پیشنهاد دانشجویان اقدام به چنین کاری کنیم و طبق زمانبندی مشخص نمایشنامهخوانی و... را انجام بدهیم و همین بود که مونولوگ خوانی را هم به این جشنواره اضافه کردیم و همه اینها با پیشنهاد خود دانشجویان انجام شد.» معافی برخلاف دبیر جشنواره دانشگاهی معتقد است حالا که نمیتوانیم بهدلیل کرونا و تعطیلی دانشگاهها جشنواره را آنطور که باید و شاید برگزار کنیم میتوان از جایگزینهایی ویژه استفاده کنیم بیآنکه نسبت به آنچه در ذهن داریم تعصب خاص داشته باشیم. معافی معتقد است ما باید فکر چاره باشیم و تلاش کنیم این فرم و فضا و پویایی را نگه داریم. مدیر گروه تئاتر سوره میگوید: «ما در جشنواره سوره اولین جشنواره تئاتر کشور را برگزار کردیم که شامل مونولوگخوانی و نمایشنامهخوانی در زمان مشخص و محدود بود. به عقیده من دانشگاهها باید خودشان راهحلی براساس شرایط و امکانات موجود دانشگاهی پیدا کنند. ما همیشه گفتهایم که تئاتر هنری زنده است و باید در برابر تماشاچی اجرا شود ولی وقتی شرایط به این شکلی است که میبینیم نمیشود دست روی دست گذاشت؛ اتفاقاً دانشگاهها باید فعالتر شوند و راهحلهای خاص خود را پیدا کنند. بهعنوان مثال چند ماه پیش دانشکده هنرهای زیبا جشنواره عروسکی آنلاین را بهصورت مجازی برگزار کرد و در این جشنواره عروسکی، گروههایی از خارج از کشور هم حضور داشتند و همین نشان میدهد که میشود ابتکار به خرج داد. مدیران دانشگاهی و تمام استادان میتوانند در دروس عملی اشتراک مساعی داشته باشند و با هم همفکری کنند در عین تمام مشکلات میشود پیشنهادهایی را عملیاتی کرد و راهحلهایی حتی کوچک و کنشهای کوچکی را پیش رو گذاشت.» معافی در پاسخ به این سؤال که آیا میشود تئاترهای آنلاین را تئاتر معرفی و در قد و قامت هنر نمایش معرفی کرد و جشنوارهای برایش برگزار کرد، میگوید: «در قبال این سؤال به طور نسبی پس ما چه تعریفی میتوانیم برای تلهتئاتر داشته باشیم یا نمایشهای رادیویی؟ اینها چیز جدیدی نیستند و از طریق یک مدیوم خاصی ارائه میشوند و از قدیم الایام بودهاند. بله ذات تئاتر چیزی مشخص است اما نمیتوان آن را محدود کرد و با تعصب با آن برخورد کرد. به نظر من این نگاه، کمی سنتی و واپسگرایانه است که با توجه به شرایطی مثل کرونا که بر جامعه حاکم است نمیتواند از دایره اتفاقات دور بماند و بگوییم حالا که ما نمیتوانیم به آن شکل که مد نظرمان است تئاتر داشته باشیم، پس فاتحه تئاتر را باید بخوانیم. به عقیده من میشود کارهای زیادی انجام داد و از زیرشاخههای تئاتر استفاده کرد و حداقل تئاتریها را در کنشهای جدیدی قرار داد.»
نگاهی به جشنوارههای آنلاین تئاتر و اجراها در فضای مجازی
مشتاق زیاد و سنگلاخ زیادتر
رضا مهدوی هزاوه
نویسنده و مدرس تئاتر
سالها پیش در دانشگاه آزاد اراک مدیریت دو جشنواره تئاتر دانشجویی برعهدهام بود و در دانشگاه سپهر اصفهان هم دو جشنواره دانشجویی برگزار کردم و یادداشت حاضر در واقع دیدگاه شخصی من درباره برگزاری جشنوارههای دانشجویی است. اگر بخواهم فهرستوار جشنوارههای دانشجویی را مورد آسیب شناسی قرار بدهم باید به این موارد اشاره کنم: تئاتر، مظهر گفتوگوی مبتنی بر جدل عقلانی است و البته گفتوگو باید مبتنی بر خرد و اندیشه باشد نه صرفاً احساسات و موضعگیری از پیش تعیین شده. درک این نکته برای مدیران ارشد دانشگاهها ضروری بهنظر میرسد. از طرفی دیگر، ذهن خلاق دانشجو بهدنبال جسارت در تولید محتوا و فرم است و نمیشود به دانشجو اجازه آزادی در ارائه فرم داد ولی محتوا را مدیریت کرد. وقتی سادهترین رویکردهای انتقادی تحمل نمیشود، روزبهروز فاصله دانشجو از دانشگاه بیشتر میشود. جشنوارههای موضوعی یکی از اشکالات جدی نظام تصمیمگیری است. این نکته برمیگردد به این ذهنیت که از نظر مدیران ارشد، هنر، صرفاً «سفارشی» است. از روزگاران پیش، بین طرفداران نظریه هنر ملتزم و متعهد با مخالفان این رویکرد دعوا بوده و هنوز هم هست و کسی مثل «ژان پل سارتر» هم البته به این بحث پرداخته است. در کنگرهای که سارتر با همین موضوع برگزار کرد، اوژن یونسکو سخنان جالبی مطرح کرد. یونسکو گفت ادبیات و هنر، مبتنی بر کارکرد نیست. مثلاً یک ساختمان ممکن است در یک حکومت لائیک، کارکرد خوشگذرانی داشته باشد و اگر حکومت عوض شود، همان ساختمان، کارکرد دیگری پیدا میکند. او نتیجه میگیرد که کارکردها در طول زمان تغییر پیدا میکنند اما ماهیت واقعی آجرهای ساختمان عوض نمیشود. هنرناب همان آجر است. در بخشی دیگر با بررسی متون نمایشی در چند جشنواره دانشجویی دریافتم مضامین خاصی مورد توجه بیشتری است از جمله: گرایش به بدبینی و احساس عدم تعلق به هویت فرهنگی و نگاه طنز به مسائل جدی جامعه. گاهی خود متون چندان گرایشی به این مضامین ندارد اما شیوه میزانسن و کارگردانی، اجرا را به این سمت و سو هدایت میکند. در این میانه نقش جامعهشناسان و روانشناسان بسیار برجسته میشود. تاکنون تحلیلی از چند و چون دلایل گرایشهای جدید فکری به عمل آمده است؟ نکته مشخص اینجاست که هنرمند ضریب حساسیتش بالاست. نازک نارنجی نیست اما زود هم از دست «ناصحان مشفق» خسته میشود. ناصح اگر ناصح باشد به جای سخن زائد، طولانی و متحجرانه، گاهی سکوت میکند.
در مدتی که کرونا عالمگیر شده جشنوارههایی (چه دانشجویی و چه غیر دانشجویی) بهصورت مجازی برگزار شده که بهدلیل عجولانه بودن، راهاندازی این جشنوارهها اشکالات زیادی هم داشته و دارند و در حال حاضر هر کسی میتواند با راهاندازی یک صفحه اینستاگرام جشنواره برگزار کند. تعدادی از این آثار را در سایتها و شبکههای مجازی دیدم. در یکی از همین جشنوارهها دقت بیشتری کردم چون داور آن جشنواره بودم. ارزیابیام از این آثار این گونه است: سرسری گرفتن تولید، ایدهها عموماً خلاقانه نبود و از طرفی دیگربی توجهی به آکسسوار صحنه و میزانسن؛ که همه اینها نشانگر این است که از دید خالق اثر، موضوع جدی نیست و دغدغهای در کار نیست. انگاری خود خالق اثر از پیش میداند هنر در عالم مجازی ماندگار نیست و میراست. ظرف یکی دو ساعت متن تمرین میشود و در اتاق پذیرایی اجرا میشود. مهم هم نیست که پس زمینه مثلاً پنجرهای رو به دریا باشد یا کاغذ دیواری با نقش آهو! دانشجو خسته و دلمُرده است. حکایتی از «شرح تعرف» نوشته اسماعیل مستملی بخاری را ذکر میکنم: «یکی از درویشان چنین گوید که در بادیه میرفتم، مردی را دیدم با مرقعی و عصایی و رکوهای. گفتم: از کجا میآیی؟ گفت: از آندلس. گفتم: به کجا میروی؟ گفت: چین. به چه نیاز؟ دیدار دوست. دور است راه. دور است برای کاهل دلمُرده، بسیار نزدیک است برای مشتاق.» اگر و اگر شرایط مهیا باشد برای آفرینش، راه، چندان دور نیست. مشتاق زیاد؛ سنگلاخ اما زیادتر است.
برای بعد از کرونا با تئاتر چه خواهیم کرد؟
تئاتر دانشجویی هنرمند بهروز میخواهد
علی استکی
دانشجوی کارشناسی ارشد بازیگری
همیشـــــه جشــــــــــنوارههای دانشجویی تئاتر بهترین فرصت برای کسانی مثل ماست که بتوانیم آثار خود را در سطح کشوری به نمایش بگذاریم و حتماً همه هنرمندانی که در این حوزه فعالیت میکنند میدانند که ما تقریباً بستری بهتر از این برای ارائه کار نداریم. امسال اما کرونا هم دانشگاه و حضور در کنار دوستان را از ما گرفت و هم به تبع آن فرصت تمرین و متنخوانی و زندگی با تئاتر را. با این حال به نظر من میشود کارهایی انجام داد که همه چیز رو به افول و فراموشی نرود. بالاخره یک روز کرونا از بین میرود و زندگی به شرایط عادی برمیگردد و ما دوباره باید برای فراموشی یا حتی کم کردن آلام همین ویروسی که هزاران نفر قربانی گرفت به دامن هنر برگردیم و هنر میتواند بهترین راه فراروی این درد باشد. دوستان و همکاران هنرمند بسیاری در این چند ماهه سعی کردند با برگزاری قرارهای اینستاگرامی و... کارهایی انجام بدهند که به نظر من اگر چه نمیشود به تمامی نام تئاتر و نمایش بر آن گذاشت اما حداقل میشود گفت همه این کارها محترم و تلاشی بودند برای آنکه بگوییم تئاتر حی و حاضر و زنده است و نفس میکشد فقط شرایط مهیا و مناسبی ندارد. خود من در اینستاگرام شخصیام برای دوستان و همراهانی که چندبار خواستند تا متنخوانی داشته باشم این کار را انجام دادم اما ته گلویم بغضی بود که نمیتوانستم نادیدهاش بگیرم. سال های گذشته دقیقاً در همین روزها، ما درگیر تولید و تمرین و مهیا کردن کار برای ارائه به جشنوارههای دانشجویی از جمله جشنواره تئاتر دانشگاهی بودیم اما امسال از آن شور و هیجانها خبری نیست و مجبوریم کارهایی کنیم که بیشتر در فردیت اتفاق میافتد تا در جمع و این فردیت چیزیست که خیلی با تئاتر میانهای ندارد و هنر نمایش، هنری است برآمده از دل جمع و جمعیت. با این حال به نظر میرسد چارهای نباشد. یک نکتهای که دوست دارم به آن بپردازم مسألهای است که شاید بسیاری دیگر هم به آن پرداخته باشند اما حیفم میآید نگویم که این روزها بهترین فرصت برای تحقیق و پژوهش در حوزه تئاتر است و این پروسه میتواند جبران مافاتی باشد از آنچه این روزها در تئاتر اتفاق میافتد. ما واقعاً به تحقیق و پژوهش در زمینه تئاتر محتاج هستیم و در این زمینه خلأ جدی داریم. صدها موضوع پژوهشی در این مدت میتوانست از طریق حداقل مجموعههای دانشگاهی برای دانشجویان طرح شود و حتماً خروجی این موضوعات، دریافت صدها مقاله بود. چرا نباید در این مدت، به این مسأله بهصورت اخص بپردازیم که چرا تئاتر ما، مثل سینمای ما شکل و شمایلی جهانی به خود نمیگیرد؟ خود این موضوع میتواند بسترساز پژوهشهای بسیاری باشد که دانشجویان و استادان در آن به تبادل نظر پرداخته و بهلحاظ فنی و تکنیکی به چرایی این مسأله بپردازند اما متأسفانه به عقیده من تنبلی میکنیم و گاهی تنها گلایه میکنیم در حالی که میشود به جای گلایه کردن، کار کرد و برای آینده تئاتری که بالاخره در روزگاری نزدیک، دوباره به صحنهها و سالنها برمیگردد کاری کرد که این کار اتفاقاً در طولانی مدت میتواند راهگشای تئاتر ما باشد. در پایان تنها میماند امیدواری به روزهایی که شرایط به روال قبل برگردد، ما دوباره به عشقی که سالهاست در دلمان داریم و زندگیمان را برپایه آن ساختهایم برگردیم و جشنوارهها و سالنهای نمایش دوباره پر رونق شوند و تئاتر دوباره جان بگیرد. حتماً این روز آنچنان دور نیست اما ما هم برای چنین روزی، برای دیدار دوباره با صحنه و تئاتر باید خودمان را آماده کنیم و همان آدمهای دیروزی نباشیم... تئاتر، هنرمندان به روز و دغدغهمند میخواهد.