رضا آشفته / منتقد تئاتر
او در باره چهره‌های مهجور مانده در تئاتر ایران نوشته است
میرزاآقا تبریزی
میرزاآقا تبریزی، نویسنده و دیپلمات دوره قاجار شاید هنوز هم رازآمیز‌ترین و پنهان‌ترین زندگی را داشته باشد که دهه‌ها به‌نام میرزا ملکم خان ارمنی نامیده می‌شد و پس از دهه‌ها، پژوهشگران تبریزی هویت راستین او را بر ما آشکار کردند. شاید مهم‌ترین نکته در ابراز وجود چنین نامی، اصل و هویت آذربایجانی و تبریزی بودنش باشد که در مراوده با آخوندزاده آذری می‌تواند از این مجهولیت گره گشایی کند. دو مرد همزبان که در این مراودات علل یک نگارش تازه در تقلید و بعد یادآوری نکات فنی و نقد آثارش زمینه ساز نوشته شدن نخستین نمایشنامه‌های ایرانی به زبان پارسی را فراهم کرده باشد. آنچنان‌که در نامه‌ای برای میرزا فتحعلی آخوندزاده می‌نویسد:
«این بنده اسمم میرزا آقاست و از اهالی تبریز هستم. از طفولیت به آموختن زبان فرانسه و روسی شوق کردم و زبان فرانسه را به قدری که در نوشتن و ترجمه و تکلم رفع احتیاج شود تحصیل کردم و از زبان روسی نیز قدری بهره دارم. بعد از خدمات چند ساله در معلم خانه پادشاهی و مأموریت در بغداد و استانبول قریب هفت سال است که به اذن اولیای دولت، در سفارت دولت فخیمه فرانسه مقیم تهران منشی اول هستم.»
نمایشنامه‌های میرزا آقا در دوران حکومت های ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، امکان چاپ نیافت و تنها با آغاز نهضت مشروطیت، نمایشنامه «طریقه حکومت زمان‌خان» در فاصله سال‌های 1326–1324 قمری بدون ذکر نام مؤلف در مطبعه دولتی به چاپ رسید. اندکی بعد، نمایشنامه‌های «سرگذشت اشرف خان»، «طریقه حکومت زمان خان» و «حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا»، این‌بار هم بدون ذکر نام مؤلف در پاورقی روزنامه اتحاد چاپ تبریز منتشر شد. در ۱۳۰۰ خورشیدی همان ۳ نمایشنامه بر اساس نسخه‌ای متعلق به فردریک روزن وزیر مختار آلمان در تهران، با عنوان مجموعه مشتمل بر ۳ قطعه تئاتر منسوب به میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله در برلین به چاپ رسید. اما در سال ۱۳۳۴ خورشیدی (۱۹۵۵) بود که با انتشار اسناد، دست‌نوشته‌ها و نامه‌های فتحعلی آخوندزاده توسط ابراهیم‌اف و کشف ۴ نمایشنامه به خط خود میرزا آقا تبریزی، روشن شد که او علاوه بر ۳ نمایشنامه چاپ شده، نمایشنامه چهارمی هم با عنوان «حکایت عشق بازی آقا هاشم خلخالی» داشته‌است. این آثار بعدها با عنوان «نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی» در تهران منتشر شد.

‌حسن مقدم
حسن مقدم، نویسنده و دیپلمات خارج نشین دوره پایانی قاجار که جوانمرگی و غربت نشینی سال‌ها نامش را از محافل ادبی و هنری ما دور نگه داشت تا پیگیری‌های یک روزنامه نگار به‌نام اسماعیل جمشیدی سبب نگارش کتابی درباره این نویسنده خلاق و دوباره یادآوری و نام آور بودنش را فراهم ساخت تا اینکه ساخت فیلم «جعفرخان از فرنگ برگشته» ساخته علی حاتمی دوباره این نام را برجسته ساخت. وی به روایتی در بهمن ۱۲۷۶ و به روایتی دیگر در بهمن ۱۲۷۷ در تهران به دنیا آمد و در آبان یا آذر ۱۳۰۴ در سن ۲۷ سالگی بر اثر مرض سل در آسایشگاه لیزن درگذشت. مردی روزنامه نگار و طنزنویس که با دو نمایشنامه جعفرخان از فرنگ آمده و ایرانی بازی نامی درآورده در میان نام‌ها.

رضا کمال شهرزاد
رضا کمال شهرزاد نویسنده تراز اولی که خیلی زود به‌دلیل خودکشی از ناکامی‌های رایج در فضای روشنفکری حاکم بر فضای سیاسی رضاخان پهلوی از دور خارج شد و هنوز هم آن‌طور که باید و شاید حق اش ادا نشده است. او آواز می‌خواند و سه‌تار می‌نواخت. در1298ش. گروه کمدی موزیکال را تأسیس کرد. دختران ارمنی در این گروه نقش فعالی داشتند. شهرزاد با الهام از اپرت «آرشین مالالان» اثر عزیز بیک حاجی بیکوف که بازیگران قفقازی آن را در تهران نمایش داده بودند، اپرت «پریچهر و پریزاد» را نوشت. نمایشنامه «مجسمه مرمر» را در 1308 ش. نوشت و آن را به روی صحنه برد و خودش نقش اول آن را بازی کرد. سال 1309ش. درخشان‌ترین دوره فعالیت ادبی شهرزاد بود که چندین نمایشنامه را به روی صحنه برد. بعد از آن تا 1316 ش. زندگی سختی را گذراند و سرانجام خودکشی کرد. «خلیفه‌ هارون‌الرشید» یا «عزیز و عزیزه» و «حرم خلیفه هارون‌الرشید»، «زرتشت»، «گل‌های حرم» از آثار دیگر او هستند.

نصرت نویدی
نصرت نویدی، خان زاده و در واقع روستازاده کرمانشاهی که خیلی زود به تندی باد و برپا ساختن گرد و خاک نامش بر سر زبان‌ها نشست اما به ناگهان مجهول ماند و هرازگاهی در مقاله کوچکی نامی ازش می‌آید و می‌رود اما هنوز کاری ویژه درباره بودنش و تأثیرش نبوده و نیست. او نیز نگاه ویژه و قلم خاصی داشت و هر چند درباره روستاییان نمایشنامه می‌نوشت اما هنوز این متون بدرستی خوانده نشده، کار نشده و درباره شان نقد و تحلیلی پژواک نیافته است. نصرت نویدی، یکی از نمایشنامه‌نویسان قدیمی است که در غربت آلمان فوت کرد. محمود استادمحمد درباره‌اش می‌نویسد:«از آن دست ولایتی‌ها نبود که حسرت تهران را داشته باشد. خوی و خصلت دشت و دمن را داشت. گویا در یکی از روستاهای حوالی کرمانشاه، باغ و بری هم داشت. درست نمی‌دانم ولی بی‌شک آقای جوانمرد می‌داند. ما نویدی را نشناختیم. هیچ‌کس، هیچ سازمانی، هیچ انجمنی و حتی هیچ منتقد یا روزنامه‌نگاری این زحمت را بر خود هموار نکرد. نویدی هم فوت و فن روابط عمومی را بلد نبود. ولی فکر می‌کنم عباس جوانمرد او را شناخته بود. چون تنها کسی بود که یکی از نمایشنامه‌‌های نویدی را ـ با کامل‌ترین شکل ممکن ـ بر صحنه برد.»
نصرت‌الله نویدی، نمایشنامه‌نویس دو دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی، یکی از چهره‌های مهجور امروز است. برای آنکه دیگر یاد و اثری از او نیست. شاید بتوان مهاجرت و مرگ او در غربت و از همه مهم‌تر تفکرات سیاسی‌اش را دلایل عمده این مهجور ماندن دانست. نصرت‌الله نویدی، خالق نمایشنامه‌های «سگی در خرمن‌جا»، «مردی با دو طبق»، «رزق»، «سماور ندیده‌ها»، «شب»، «تراکتور»، «نوکر و ارباب»، «تامارزوها»، «غیرت نو» و مجموعه داستان«دو مادر» است. «رعیت‌زاده»، «بازار»، «مرد و میهمان» و «گرسنگان معجزه» از دیگر آثار اوست.

حسن حامد
حسن حامد مشهدی است و در آغاز دهه 70 به‌دلیل گرفتن جایزه فجر بر سر زبان‌ها آمد و ناگهان مرگ امانش را برید و با آنکه بریده‌هایی درباره‌اش قلمی شده و یک مجموعه نه چندان کامل از آثارش را نشر نیستان منتشر کرده و هرازگاهی متنی از او بی‌صدا به صحنه آمده اما حق حسن حامد نیز در مقام یک نویسنده و حتی بازیگر و کارگردان ادا نشده است. هنرمندان مشهدی بر این باورند که رضا عطاران شاگرد و همکار حسن حامد باید عهده دار این مسئولیت شود و یکبار دیگر این نام را بر سر زبان‌ها بیندازد. عطاران از مشهد و در کنار حسن حامد کار تئاتر را در دهه 60 آغاز کرده و یکی از مهم‌ترین آثار تئاتری اش هم همانا بازی در نمایش بچه‌های تابستان است که در بهمن 70 برگزیده تئاتر فجر بود که بهار سال 71 بدون حضور حسن حامد به‌دلیل جوانمرگی در 30 سالگی اجرا شد؛اجرایی که خیلی نامش سر زبان هاست اما دریغ از یک بررسی همه جانبه و کارشناسانه دیگر آثار حسن حامد که هر یک به نوعی می‌توانند تحلیل و نقد شوند و هر ساله با اجرایش متوجه قدرت قلم حسن حامد در زمینه مسائل اجتماعی شویم که در نوع خود حتماً ناگفته‌های بسیاری را برای بیان شدن دارد.