لادن عظیمی
خبرنگار

در همین ابتدا اجازه بدهید برای حرف زدن از آلکسیویچ دوباره به این دو عبارت رجوع کنیم: «آرشیو حافظه» و «چندصدایی و خاطرات رنج و شجاعت زمان ما». چرا که این دو عبارت به تمامی ویژگی‌‌‌های آثار این نویسنده را توصیف می‌‌‌کند. در کنار این دو عبارت نیز خود آلکسیویچ در پاسخ به این سؤال که او کیست، خود را این گونه توصیف می‌‌کند: کسی که تمام وجودش فقط گوش است.
همین فقط گوش بودن بی‌‌‌قضاوت که یکی از اساسی‌‌‌ترین معیارهای موفقیت در زمینه تاریخ شفاهی است؛ آثار این نویسنده را به محبوب‌‌ترین آثار حوزه مستند بدل کرده است.
اما آنچه در مورد کتاب‌‌‌های این نویسنده بیش از سراپا گوش بودن حائز توجه است؛ سبکی است که او در نگارش و ثبت و ضبط مصاحبه‌‌‌هایش به کار گرفته. سبکی که اثرگذاری موضوع‌‌‌هایی که آلکسیویچ برگزیده را دو چندان کرده است. در حقیقت دو بخش تکنیک و محتوا در آثار آلکسیویچ چنان پا به‌‌ پای یکدیگر حرکت می‌‌‌کنند که برای حرف زدن از آثار او نمی‌‌‌توان هیچ یک از این دو بخش را نادیده گرفت.
سویتلانا آلکسیویچ در تمام آثارش همواره سعی کرده تا از قدرت داستان و داستان‌‌سرایی غافل نشود. گویا او نیک می‌‌‌داند که برای تأثیرگذاری این صداها و هرچه بیشتر شنیده‌‌ ‌شدن‌شان؛ باید آنها را از انعطاف‌‌‌ناپذیر بودن آثار مستند برهاند. این البته به هیچ روی به معنای دخل و تصرف در مصاحبه‌‌‌ها نیست. در واقع آلکسیویچ در کتاب‌‌هایش داستان نمی‌‌‌گوید بلکه تکنیک‌‌‌های داستانی را حین پیاده‌‌‌کردن مصاحبه‌‌‌ها به کار می‌‌گیرد. به بیانی کامل‌‌تر او با حذف بیشتر سؤالات مصاحبه، پاسخ‌‌‌های هر فرد را به شکل روایتی از یک تجربه شخصی پیرامون رخدادی مشخص، بازنویسی می‌‌‌کند. عملی که هر مصاحبه را در آثار او به روایتی با زاویه دید اول شخص تبدیل کرده است. روایت‌‌هایی با فراز و فرود‌‌های منحصربه‌فرد و بازتابنده کامل احساسات راویان. همین عمل آثار او را از سرد و رسمی بودنی که در بسیاری از آثار تاریخ شفاهی شاهد آن هستیم نجات داده و توانسته توجه افرادی را که به ادبیات مستند علاقه‌‌‌ای ندارند نیز به خود جلب کند.
در این بین این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که رسیدن به انسجام روایت با استفاده از این سبک، مستلزم این است که مصاحبه‌‌‌کننده در امر مصاحبه و طرح سؤال هوشمندانه عمل کند. پرواضح است که آلکسیویچ به پشتوانه سال‌‌ها فعالیت مطبوعاتی از پس این کار به خوبی برآمده است.
در زمینه محتوا نیز می‌‌توان آلکسیویچ را یکی از مهم‌‌ترین نویسندگان آثار پادآرمانشهری دانست. او نویسنده صداهایی است که از ویرانه‌‌‌های یک آرمانشهرِ هرگز محقق نشده به گوش می‌‌‌رسد.
سویتلانا آلکسیویچ مهم‌‌ترین رخدادهای حکومت شوروی را جدا از روایت رسمی و رسانه‌‌ای آن، توسط دیده‌‌‌های شاهدان عینی بازنمایی می‌‌کند. به طور مثال مهم‌‌ترین اثر او «زمزمه‌‌‌های چرنوبیل» ابعاد جدیدی از این فاجعه بزرگ را برای مردم جهان آشکار کرد. در واقع موضوع‌‌‌هایی که او برای آثارش برگزیده است، همگی انتخاب‌‌‌هایی جسورانه‌‌‌اند که در سال‌‌های ابتدایی نگارش‌شان هزارتوهای حذف و سانسور و ممنوعیت را تجربه کرده‌‌‌اند.
تمام آثار او بازنمای درون پوسیده‌‌‌ای است که رهبران شوروی سعی داشتند در پس شعارها و تبلیغات پوشالی به مردم خود و مردم جهان نشان دهند. بازنمای دنیای برابری که در واقعیت عده‌‌‌ای در آن «برابرتر» از بقیه بودند و زودتر از حد تصور، آرمان‌‌های اولیه انقلاب‌شان را به دست فراموشی سپردند.
در واقع سویتلانا آلکسیویچ نویسنده مدینه‌‌‌ای است که در سودای بدل شدن به مدینه فاضله به تلی از آوار بدل شد.
در انتهای این مقاله به معرفی سه اثر از معروف‌‌ترین آثار این نویسنده می‌‌‌پردازیم که در ایران نیز از محبوبیت قابل توجهی برخوردارند.

زمزمه‌‌‌های چرنوبیل
به زعم بسیاری از تحلیل‌گران، واقعه انفجار نیروگاه اتمی چرنوبیل آغاز فروپاشی شوروی بود. «زمزمه‌‌‌های چرنوبیل» روایت شاهدان عینی این فاجعه هولناک است. سویتلانا آلکسیویچ برای نوشتن این اثر 10 سال زمان را صرف مصاحبه با 500 شاهد ماجرا کرده است. خود آلکسیویچ معتقد است واقعه چرنوبیل ترس‌‌ها و احساسات تازه‌‌ای را درون مردم شکل داد و ترس‌‌های قدیمی مثل ترس از دولت کمونیستی را از بین برد.


جنگ چهره زنانه ندارد
این کتاب روایت زنان شوروی است که برای دفاع از کشور و آرمان‌‌های انقلاب‌شان راهی جنگ جهانی دوم شدند. زنان جوان سرسپرده وطن و استالین که آلکسیویچ در سال‌‌های بعد از جنگ به سراغ‌شان رفت. کتاب را می‌‌توان اعتراف‌‌‌نامه‌‌‌ای دانست که ضمن نمایش قدرت تبلیغات حکومت شوروی از حاصل پوچ تبلیغات پرده برمی‌‌دارد. مصاحبه و نگارش این اثر چهار سال طول کشید و نخستین بار در سال 1998 منتشر شد.


شیفتگان مرگ
​​​​​​​شیفتگان مرگ روایت افرادی است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دست به خودکشی زدند. آلکسیویچ در این اثر با افرادی که از خودکشی جان به در بردند یا نزدیکان کسانی که درگذشتند مصاحبه کرده است. درواقع جهان از نگاه این افراد، بدون آمال و آرمان‌‌‌هایی که حکومت شوروی برایشان ساخته بود از معنا تهی شده و اقدام به خودکشی می‌‌کردند. این اثر نمایانگر پیامدهای روانی فروپاشی شوروی است.

چند روز پیش یکی از دوستان پرسید که «بخش دنیای نشر را برای چه می‌نویسی؟» و در پس این سؤال قصد داشت بدون بی‌احترامی، به من بگوید که اولاً در اندازه‌های زیر سؤال بردن فضای نشر نیستم. دوم اینکه اساساً نام و چهره شناخته‌شده‌ای نیستم و گفته‌هایم برش کافی ندارد. سوم هم گوش شنوایی نیست که حرف‌های صحیح را بشنود و به کار بندد یا نقدهای نادرست را پاسخ داده و رفع شبهه کند. نکته چهارمش هم یک ضرب‌المثل قدیمی بود؛ «سری که درد نمی‌کند را دستمال نمی‌بندند.» راستش را بخواهید جز مورد آخر هر سه شبهه دیگر به درستی و دقیق وارد شده‌اند. مشکل مورد آخر هم اینجاست که اتفاقاً من تقریباً تمام بحران‌ها و هزینه‌های زندگی حرفه‌ای خود را به خاطر این متحمل شدم که دستمال را همیشه بدون سر درد بسته‌ام  و اما با همه این اوصاف چرا این بخش را هر هفته آن هم در صفحه اول  بخش کتاب کار می‌کنیم؟ 1- من قبل از هرچیز یک مخاطب خانه خراب کتابم بنابراین هر تغییری در این بازار زندگی روزمره مرا به صورت جدی با مشکل مواجه می‌کند. 2- بر اساس مورد اول ما به عنوان مخاطبان اصلی بازار نشر مشکلاتی را در این بازار پیدا کردیم و راه‌حل‌هایی – مرسوم و غیرمرسوم – هم برایشان ارائه داده‌ایم؛ برخی را از نمونه‌های خارجی مدل کرده‌ایم و برخی را هم به تناسب فضای نشر ایران و در بحث و بررسی‌های دوستانه و غیر رسمی کشف کرده‌ایم. کمابیش هیچ مجاری مشخصی برای رساندن این موارد به ناشرین وجود ندارد و انتقادات و پیشنهادهای ما معمولاً با عبارت نخ‌نما و لوث شده «ما در این شرایط سخت اقتصادی به فرهنگ خدمت می‌کنیم» پاسخ داده می‌شود. 3- در این میان عمده ناشرین به شکلی عجیب چسبیده‌اند به ساختارهایی مربوط به 40 تا 70 سال قبل. هنوز در مملکت و در سال 1401 کتاب‌هایی منتشر می‌شوند که حروفچینی آنها 50 سال پیش انجام شده و در تمام این 50 سال حتی یک بار هم ویرایش نشده‌اند. در چنین فضایی که ناشر هیچ اراده‌ای برای پیشرفت و نزدیک شدن به استانداردهای روز دنیا ندارد وجود صدایی که این نقطه‌ضعف‌ها را گوشزد کند لازم است. چهار دلیل عمده‌ای که «دنیای نشر» وارد صفحه ابتدایی بخش کتاب می‌شود همین‌هاست. و نکته آخر، این ستون توسط محمدعلی یزدانیار نوشته می‌شود.

محمدعلی یزدانیار
دبیرگروه کتاب 
mohammadaliyazdanyar@gmail.com

​​​​​​​قصد داشتم یادداشت این شماره را اختصاص بدهم به دنبال بازی بی‌پایان همکار-دبیر گروه، دبیر گروه-دبیر تحریریه و همه این جماعت-سردبیر که نفوذ دشمن خونخوار و کژکردار به داخل گروه کتاب باعث شد تا موضوع این یادداشت در مورد دشمنی باشد که نفر به نفر ما را از پا انداخته و باعث ایجاد عذاب وجدان زیادی در جمع دبیر گروه و همکاران هم شده است. نام این دشمن خبیث بدطینت بی‌تربیت «آنفلوانزا» است. ماجرا هم از آنجایی شروع شد که از تاریخ نهایی ارسال مطالب همکاران روزها گذشت و خبری از مصطفی جواهری نشد. بعد من با عصبانیت پیام دادم که مطلب کو؟ و بعد از چند ساعت جواب آمد «اگر نمردم از هفته بعد»! و این تازه شروع ماجرا بود، دو سه روز بعد دیدم از کل همکاران صفحه کودک و نوجوان هیچ خبری نیست، با آنها خیلی هم تند و تیز برخورد کردم نهایتاً کاشف به عمل آمد که بله! همگی با هم به آنفلوانزا از نزدیک سلام داده‌اند. یکی دو روز پیش هم رفتم پیش خانم مهدوی
– مجازاً رفتم، واقعاً نرفتم – که مطلب این هفته را لطف کنید. ایشان که دور از جان خود و خانواده در حین تجربه حالت نزدیک به مرگ – زبانم لال – بودند گفتند اگر زنده ماندند مطلب را ارسال خواهند کرد. زنده هم ماندند و وسط همان آنفلوانزا خیلی هم به موقع متنشان به دست من رسید. دبیر یکی از سرویس‌های همسایه و خود بنده هم دو سه هفته پیش در همین وضعیت بودیم. خلاصه گویا این بیماری تمام تمرکزش را روی همکاران من قرار داده اما کور خوانده است و اصلاً چون کور است نمی‌تواند بخواند و بنابراین اصل موضوع برطرف شده و لعنت به هر چه سرماخوردگی و هم خانواده‌هایش. پس حداقل تا الان باید متوجه شده باشید که تهیه مطالب هر شماره حداقل دو دشواری دارد. اولی نفوذ دشمن خارجی و دوم عدم همکاری نیروی داخلی. این یکی دو هفته ما درگیر دشمن ناجوانمرد خارجی بودیم. بدترین قسمتش هم اینجاست که هربار من با جدیت و حتی عصبانیت برای دریافت مطالب به سراغ همکار رفتم و هر بار با جواب او خون به جگرم شد که «بیا! دوباره زود قضاوت کردی» و عذری خواستم و وقتی دادم و رفتم سراغ کار و احوالات خودم. امیدوارم که حال همه همکاران ما در همه جا... صبر کن ببینم! اگر همه‌شان دست به یکی کرده باشند که مرا گول بزنند چه؟!