یک عمر تلاش برای تغییر فضای مردانه سیاست

گروه سیاسی/ بعد ازظهر 25 فروردین سال 96؛ زنی سالخورده با کمک واکر از پله‌های وزارت کشور بالا می‌رود تا برای انتخابات ریاست جمهوری نام نویسی کند. زنی که هم ایمان دارد که «رد صلاحیت» خواهد شد و هم ایمان دارد که کار درستی می‌کند. این تصویر شاید کامل‌ترین تصویر خلاصه‌ شده از 40 سال فعالیت اعظم طالقانی در دوران پس از انقلاب باشد. از نمایندگی مجلس اول شورای اسلامی گرفته تا همین دیروز که چهره در نقاب خاک کشید. به گواه تمام فصل‌های زندگی پس از انقلاب اعظم طالقانی، او را باید صاحب یکی از مستمرترین مجموعه تلاش‌های سیاسی-اجتماعی برای تغییر فضای مردانه سیاست در ایران دانست. تلاشی که اوج تبلور آن در اصرار او بر این موضوع بود که عبارت «رجل سیاسی» تنها محدود به مردان نیست و می‌تواند شامل زنان هم بشود.
تشییع جنازه او دیروز از مقابل مؤسسه اسلامی زنان واقع در خیابان سعدی شمالی با حضور خانواده، دوستدارانش و جمعی از فعالان سیاسی و نمایندگانی از دولت از جمله علی ربیعی سخنگوی دولت، معصومه ابتکار و حسینعلی امیری معاونان رئیس جمهوری برگزار شد و در نهایت در جوار مزار پدرش، آیت‌الله سید محمود طالقانی در بهشت زهرای تهران دفن شد. نماز میت اعظم طالقانی نیز توسط حجت‌الاسلام احمد منتظری خوانده شد. مؤسسه اسلامی زنان در واقع همان مجموعه‌ای است که اعظم طالقانی اولین تلاش‌های سازمان‌یافته و تشکیلاتی خود را در راستای حقوق زنان از همان جا آغاز کرد. تلاش‌هایی که تا هشتم آبان‌ماه که او در پی یک دوره بیماری در تهران درگذشت، همچنان ادامه داشت و پایانی به خود ندید.
حوزه فعالیت‌های اعظم طالقانی شامل موارد متعددی می‌شود؛ از نمایندگی او در مجلس و راه‌اندازی تشکل‌های سیاسی برای زنان و فعالیت‌های مطبوعاتی گرفته تا خدمات اجتماعی و تلاش برای بازتعریف عبارت «رجل سیاسی». اما در تمام مجموعه فعالیت‌های 40 ساله او موضوع حقوق زنان همواره به عنوان یک خط محوری، برجسته و پررنگ بوده. تا آنجا که خیلی‌ها او را در مقام یک «فمینیست اسلامی» تمام عیار یا حتی لیدر این جریان می‌دانستند. چیزی که البته خود او، آن را با این خوانش و تعریف قبول نداشت.
اعظم طالقانی اگر چه تا سال‌های اوایل انقلاب ذیل سایه سنگین پدر تعریف می‌شد اما از همان دوران اندک اندک از زیر این سایه به عنوان شخصیتی مستقل بیرون آمد؛ روندی که می‌شود گفت در اردیبهشت‌ماه سال 76 و با نام نویسی او به عنوان اولین زن برای انتخابات ریاست جمهوری هفتم کامل شد. اهمیت این تاریخ در زندگی سیاسی اعظم طالقانی نه در ثبت شدن اسم او به عنوان اولین نامزد زن ریاست جمهوری، بلکه در این موضوع نهفته بود که او تبدیل به اولین زنی شد که عمیقاً خود را «رجل سیاسی» می‌دانست. هر چند تلاش‌های 20 ساله او برای اثبات اینکه زنان هم می‌توانند «رجل سیاسی» باشند در عمل به جایی نرسید اما آنقدرها هم بی ثمر نبود و تفسیر ارائه شده از این موضوع را با چالش و انتقادهای زیادی مواجه کرد. چالش‌هایی که قبل از سال 76 چندان خبری از آنها نبود.
اما در کنار این نباید از وجوه تشکیلاتی اعظم طالقانی هم گذشت. خیلی‌ها پدر او یعنی آیت الله طالقانی را در کنار شهید بهشتی از تشکیلاتی‌ترین روحانیون انقلاب اسلامی ایران می‌دانند. کما اینکه ایده اداره شورایی کشور نیز ایده‌ای بود که اول بار توسط آیت الله طالقانی مطرح شد. اعظم طالقانی نیز همین ایده اداره شورایی را در تشکیلات‌هایی که پس از انقلاب راه‌اندازی کرد، پیگیری می‌کرد. از مهم‌ترین آنها جامعه زنان انقلاب اسلامی ایران بود که فعالیت آن در سال‌های قبل از انقلاب آغاز شده بود اما مجوز فعالیت خود را سال 1371 از وزارت کشور دریافت کرد. فعالیت‌های او در قالب این دست تشکیلات‌ صرفاً به مسائل سیاسی محدود نمی‌شد و او معمولاً اقدامات اجتماعی پررنگی را در این چارچوب‌ها تدارک می‌دید که از مهم‌ترین آنها تلاش‌های مستمر جهت کارآفرینی برای زنان بود. برای اعظم طالقانی فعالیت‌های تشکیلاتی اما مانع آن نبود که اگر در جایی احساس می‌کرد حتی به صورت فردی می‌تواند تأثیرگذار باشد یا کسی را برای همراهی در کنار خود ندارد، دست از تلاش بکشد. تحصن یک نفره مقابل زندان اوین در اعتراض به قتل زهرا کاظمی از جمله این دست اقدامات بود.
دیگر اقدامات او در اغلب فعالیت‌هایی نظیر انتشار مجله «پیام هاجر» که رویکردی منتقدانه به ساختارها و رویه‌های موجود داشت از او چهره‌‌ای ساخته بود که همزمان وجوه آزادیخواهی و مسلمانی را در خود جمع کرده است.
 پیام تسلیت روحانی و سیدحسن خمینی
رئیس جمهوری در پیامی با تسلیت درگذشت مرحومه خانم اعظم طالقانی بانوی پرتلاش و انقلابی و دبیرکل جامعه زنان انقلاب اسلامی، از درگاه احدیت برای ایشان رضوان الهی و همجواری با صالحان و برای بازماندگان صبر و سلامتی مسألت کرد. در پیام تسلیت رئیس جمهوری آمده است: «این بانوی مبارز، نه تنها شاهد مجاهدات و همچنین زندان‌های طولانی پدر بزرگوارش مرحوم آیت‌الله طالقانی بود، بلکه خود نیز از زنان پیشگام در مبارزه با رژیم پهلوی بود و سختی‌های فراوانی در این مسیر تحمل کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز علاوه بر فعالیت‌های سیاسی، سالیان متمادی از عمر خود را وقف انجام فعالیت اجتماعی و فرهنگی به ویژه در حوزه دفاع از حقوق زنان کرد و کارنامه پرباری از خود بر جا گذاشت.» سیدحسن خمینی نیز در پیام تسلیتی آورد: «بی شک تلاش‌های اعظم طالقانی در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و همت ایشان در طول عمر گرانقدرشان سرمایه ارزشمندی برای آن مرحومه خواهد بود.»  گفتنی است مراسم ختم اعظم طالقانی دبیر کل جامعه زنان انقلاب اسلامی دوشنبه (13 آبان) در کانون توحید تهران برگزار می‌شود.

یادداشت
اعظم طالقانی و نقد هماره قدرت

فاطمه گوارایی
 فعال سیاسی
امروز فقدان زنی را به سوگ نشستیم که در مقام تعریف انگاره مجسم و الگوی قابل اعتنای یک نواندیش مسلمان و یک مصلح اجتماعی بود. او کسی بود که در مبارزه علیه تبعیض جنسیتی و دفاع از آرمان‌های انقلاب به دو بال ملیت و مذهب مجهز بود. فردی مؤمن  به راه و اعتقاد  که از پرداخت هیچ هزینه ای در راه رسیدن به اهداف‌اش هراس نداشت. چنین بود که حتی با وجود داشتن تجربه زندان و شکنجه در رژیم گذشته پیروزی انقلاب سبب نشد که در تمام 40 سال پس از آن از نقد قدرت کناره‌گیری  کند و به همین سبب تا زمانی که سر بر بستر مرگ نهاد در جبهه مردم ایستاد.
اعظم طالقانی رنج مردم را رنج خود می‌دانست و برای  پایان دادن به آن تلاش می‌کرد. در تمام سال‌های فعالیت اهتمام خود را بر آگاهی‌بخشی و توانمندسازی زنان قرار داد. برای زندانیان سینه سپر می‌کرد و تسلی بخش معنوی خانواده آنان بود.
تأسیس حزب زنان انقلاب اسلامی و نهاد مدنی «نجم»، ایجاد کلاس‌های درس و تفسیر و چاپ نشریات همه فعالیت‌هایی بود که او در راستای آگاهی‌رسانی انجام داد. اعظم طالقانی در حوزه فردی نیز از زیست ویژه و یگانه‌ای برخوردار بود. زنی که در تمام طول عمر در انتخاب راه و اعتقاد آزاد بود. او حتی حجابش را نه بر اساس اقتضائات یک خانواده عالم دینی که بر اساس مطالعه و دست یافتن به اعتقاد قلبی انتخاب کرده بود. اینکه اعظم طالقانی نیم قرن قبل و در 15 یا 16 سالگی زندان و شکنجه را برای حرکت در مسیر آرمان‌هایش تجربه  کرد، رویداد عادی نبود. این زیستی بود که او خود انتخاب کرد. زیرا آیت الله طالقانی 9 فرزند دیگر هم داشت و کمتر تعداد از آنها به این مقداراز رابطه با امر سیاسی رسیدند.  اعظم طالقانی برخلاف بسیاری از برابری خواهان این روزگار به حقوق در کنار مسئولیت اعتقاد داشت و به فعالیت و سختکوشی معتقد بود. آنقدر که در مخیله اطرافیان اش آن حجم از فعالیت و تحرک برای زنی با سن و سال او تعجب‌آور بود. اما بر همین اساس بود که زندگی تمام عیار سیاسی‌اش هیچ وقت در تباین با روحیه مادرانه و مسئولیت‌های مادری، همسری و خویشاوندی‌اش قرار نمی‌گرفت.
برای شناخت مشی سیاسی و اجتماعی او حتی می‌توان به واکنش‌هایی که فقدان اش برانگیخت ارجاع داد.
از سکولارترین تا مذهبی‌ترین و از چپ ترین تا راست ترین جریان‌های سیاسی متأسف شدند، پیام دادند و در تشییع او شرکت جستند. این واکنش‌ها نشان داد که اعظم طالقانی همان گونه که به تکثر اعتقاد داشت در رفتار سیاسی‌اش هم با تمام گرایشات موجود مرتبط بود. حتی در دوره تیره‌ترین فضای حاکم میان منتقدان و حاکمیت او حلقه‌های ارتباط خودش را با همه حفظ می‌کرد و  هماره سعی داشت تا الگو و انگاره قابل اتکایی برای باورهای نواندیشان دینی باشد.