از جهان کودکان باز نمانیم

محمدرضا شمس
نویسنده و مترجم
سی و یکمین فهرست کتاب‌های «لاک‌پشت پرنده» متعلق به کتاب‌های برتر فصل پاییز در همکاری مشترک مؤسسه شهر کتاب و فصلنامه تخصصی پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان منتشر شد. این کتاب‌ها در حقیقت راهنمای والدینی است که خواهان خرید کتاب‌های تأیید شده منتقدان و کارشناسان ادبی برای فرزندانشان هستند. محمدرضا شمس، نویسنده و مترجم کودک و نوجوان، یکی از افرادی است که نام او با داستان «چاه و ماه» در این فهرست درج شده است.
«چاه و ماه» روایتگر ماجرای به چاه افتادن حضرت یوسف از سوی برادرانش است، از آنجایی که بارها درباره این داستان گفته‌اند و نوشته‌اند تلاش کردم به شیوه‌ای متفاوت دست به بازنویسی آن بزنم. از همین رو به سراغ فانتزی و استفاده از ساختارهایی رفتم که شاید در ادبیات دینی‌مان چندان مرسوم نیست.
از جمله این‌که خواننده کودک در این داستان با گرگ‌هایی روبه‌رو می‌شود که نزد یعقوب، پدر حضرت یوسف می‌روند و گلایه می‌کنند که متهم به کشتن یوسف شده‌اند، در صورتی که کار آنها نبوده است. حتی در جای دیگری وقتی بالاخره یوسف را پیدا می‌کنند و از چاه بیرون می‌آورند، چاه از دلتنگی به دنبال او می‌رود و سر راه خود مسافران را سیراب می‌کند. اینها را گفتم که بگویم همان‌قدر که دوره زمانه عوض شده، کودکان و نوجوانان هم تغییر کرده‌اند.
در شرایطی که مخاطبان کم سن و سال با انواع و اقسام تکنولوژی‌های دنیای مدرن احاطه شده‌اند، دیگر انتشار مستقیم یک پیام با داستانی ساده برای آنان جذاب نیست.
این در حالی‌ است که ادبیات دینی ما از نظر شیوه تألیف و پرداخت، دچار تکرار عجیب شده است. کافی‌ است به داستان‌های این حوزه در چهل سال گذشته سر بزنید و ببینید که فقط به چند عنوان اثر شاخص می‌رسیم! نویسندگان این گروه سنی هنوز گمان می‌کنند که باید به همان سبک و سیاق گذشته و با استفاده از همان الگوهای قدیمی دست به انتقال مضمون‌های مورد نظر خود به مخاطبان بزنند و نمی‌دانم چرا توجهی به جهان ادبیات و تحولات رخ داده در آن ندارند. کافی‌ است نگاهی به آثاری همچون سه‌گانه «نیروی اهریمنی‌اش» از فیلیپ پولمن بیندازید تا ببینید چطور ادبیات پست مدرن را به دنیای نوجوانان کشانده است، اینها همه درس‌هایی است که از آنها غفلت کرده‌ایم.
دنیای ادبیات به سمت و سویی حرکت کرده که شاهد استفاده از ابزارها و ساختارهای خاص ادبیات بزرگسال برای این گروه سنی هستیم. من نمی‌گویم خودم را نماینده استفاده از این ادبیات می‌دانم، اما می‌خواهم بگویم نه تنها در ادبیات داستانی دینی، بلکه در کلیت ادبیات کودک و نوجوان وقت آن شده که خودمان را از ترس‌ها و کلیشه‌ها رها کنیم. اتفاقی که هنوز در کشور ما قابل درک نیست و معتقدم که از این نظر فاصله بسیاری با دیگر کشورها داریم.
دیگر وقت آن شده که در کتاب‌های این گروه سنی، به وجهه ادبی داستان‌ها هم توجه کنیم و بدانیم که می‌توان از ساختارها و عناصر داستانی کتاب‌های بزرگسال برای مخاطبان کم سن و سال استفاده کرد. این مسأله‌ای است که تنها شامل کتاب‌های ادبی دینی نمی‌شود و باید آن را در ارتباط با همه کتاب‌ها و موضوعات درج شده در این گروه رعایت کرد. باید بدانیم که کودکان و نوجوانان امروز شباهتی به تصورات ما ندارند و برای آن که از آنان عقب نمانیم نیازمند به روز‌رسانی خود و تفکراتمان هستیم.