محوریت بازار در مسیرهای پنجگانه

احمد مسجدجامعی
عضو شورای شهر تهران
امسال صدمین سال تولد مرحوم عبدالرحیم جعفری، بنیانگذار انتشارات امیرکبیر، بزرگ‌ترین و از تأثیرگذارترین نشرهای کشور است. از سوی دیگر هفتادمین سال تأسیس انتشارات امیرکبیر را شاهد هستیم. آن‌چه پیش روی شماست، سخنان من با عنوان «تهران از نگاه جعفری» است.

برای جعفری چگونگی بهره‌برداری از آب، در خانه‌ها هم اهمیت دارد و از آن گزارش دقیقی ارائه می‌دهد. «آب قنات را هر شب به نوبت در جوی‌های یک محله سرازیر می‌کردند و از جوی‌ها به درون آب انباری که در هر خانه وجود داشت، می‌ریختند. آب انبار زیرزمینی بود شبیه خزینه حمام که به فراخور بزرگی و کوچکی‌اش، چند پله آجری پشت دیوار آن تعبیه می‌شد که معمولاً تا عمق چندین متر از سطح حیاط پایین‌تر می‌رفت و به فضایی به عرض و طول سه، چهار متر می‌رسید. در پشت دیوار آب انبار یک گودال کوچک به ابعاد چهل، پنجاه سانتیمتر بود که در بالای آن شیری برنجی نصب بود که آب را از آب انبار بیرون می‌کشید. این فضا را «پاشیر» می‌گفتند که چون از سطح زمین پایین‌تر بود، تابستان‌ها خنک‌ترین جای خانه بود و حکم سردخانه را برای نگهداری خوراکی‌های فاسد شدنی داشت.» (ص33)
اما نکته خواندنی نوع رفتار مردم در قبال آبی بود که به محل آنها می‌رسید. این رفتار حاکی از نگاه مردم به آب است؛ «نوبت آب محله‌ها را میراب تعیین می‌کرد و شب نوبتِ محل، مردم کنار جوی‌ها جمع می‌شدند و به استقبال آب می‌رفتند.» (ص33)
8ـ وسایل حمل و نقل عمومی
پیش از این به شغل رانندگی اتوبوس‌های خط واحد، که جعفری از آن یاد کرده بود پرداختیم. اما سفرهای درون شهری با وسایل دیگری هم انجام می‌شد. در کتاب «در جست‌و‌جوی صبح» از آن جا که شیوه زندگی مردم در تهران قدیم، بخش عمده‌ای را به خود اختصاص می‌دهد، طبیعتاً وسایل حمل و نقل عمومی هم اهمیت پیدا می‌کند. واگن اسبی یکی از وسایل مهم در مسیرهای اصلی شهر بود. جعفری مشخصات این مسیرها را به تفصیل بیان می‌کند. «از کودکی واگن اسبی را دیده بودم که یکی از خطوط آن از امیریه به میدان توپخانه و سپس به سبزه میدان می‌آمد. خود خیابان امیریه یکی از خیابان‌های مسیر واگن اسبی بود.» (ص25) در ادامه، وی از مسیرهای دیگری چون اول بازار تا آخر لاله‌زار، بازار به خیابان چراغ برق (امیرکبیر فعلی) و خیابان ری، بازار به باغشاه، بازار به میدان توپخانه و چهارراه حسن‌آباد و از آن جا به میدان شاهپور یاد می‌کند.
این مسیرهای پنجگانه، بازار را به نقاط مختلف تهران پیوند می‌داد. اما موضوع مهم، محوریت بازار در همه این مسیرهاست. این امر به این معناست که برای مردم، دسترسی به بازار مهم بوده است. به عبارت دیگر بازار و به قولی اقتصاد، رکن اساسی حمل‌ونقل شهری تهران را تشکیل می‌داد.