اتاق فکری برای آینده‌پژوهی کرونا

عمادالدین باقی
جامعه‌شناس
1. چند روز پیش در یادداشتی نوشتم: «ما باید پیشاپیش حوادث حرکت کنیم نه اینکه دنباله‌رو حوادث باشیم.» در همین روزهای کرونایی به تجربه می‌بینیم که بحران کرونا شبیه بحران دوران جنگ است و پس از عبور از بحران‌هایی مانند جنگ (چه جنگ گرم و چه جنگ میکروبی یا جنگ با ویروس، جنگ اقتصادی و...) گاهی بحران‌ها حتی بزرگتر از مشکلات دوران جنگ هم می‌شوند. در آن مقاله، نمونه‌هایی از این مشکلات پس از اتمام جنگ با کرونا را برشمردم و پیشنهاد کردم کارگروهی برای این موضوع در ستاد مقابله با کرونا تشکیل شود. اینجا می‌خواهم به آن پیشنهادها اضافه ‌کنم که چند میلیون مبتلا به «وسواس شدید» می‌تواند تبعات زیادی را برای جامعه ما به‌دنبال داشته باشد؛ مشکلات خانوادگی و طلاق یکی از آنها است.

2. مجلس درباره شرایط اقتصادی و افزایش بیکاری و متعاقب آن احتمال بروز برخی اعتراضات در کشور در سال 99 هشدار داده است. سه‌شنبه ۱۹ فروردین 99، مرکز پژوهش‌های مجلس ایران در گزارشی که درباره پیامدهای شیوع ویروس کرونا در ایران منتشر کرد از کاهش ۳۰ درصدی صادرات ایران در اسفند ۹۸ نسبت به‌مدت مشابه در سال ۹۷ و کاهش قابل‎توجه تراکنش‌های بانکی در هفته دوم اسفند ۹۸ نسبت به هفته پیش از آن خبر داده است.علاوه بر این، در قانون بودجه ۹۹، دولت برای تراز کردن بودجه، ۴۰ هزار میلیارد تومان از منابع صندوق توسعه ملی برداشت کرده است و بیش از ۹۰ هزار میلیارد تومان هم از محل فروش انواع اوراق مالی پیش‌بینی کرده است. با فرض اینکه همین پیش‎بینی‌ها به‌طور نسبی تحقق پیدا کند که خود بیانگر یک بودجه و اقتصاد شکننده است باز هم کشور با کسری بودجه‌ بالاتر از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان روبه‌رو خواهد بود.
اینها قبل از کرونا بود. با ظهور ویروس کرونا اقتصاد جهان با رکود و سقوط مواجه شده و نفت به نازل‎ترین حد خود رسیده است. دولت ما هم یک بسته یکصد هزار میلیارد تومانی را به گروه‎های آسیب‌پذیر اختصاص داده است که در نتیجه، افزون بر آن ۱۰۰ هزار میلیارد تومان کسری بودجه، حالا با کاهش درآمد نفت و محصولات نفتی و مالیات‎هایی که به‌خاطر بحران کرونایی وصول نخواهند شد، با هزینه‌های مقابله با کرونا و هزینه‌های تأمین اجتماعی و بیکاری و بازنشستگی و یارانه‌ها و کمک‌های معیشتی هم روبه‌رو است.
خود تحریم‌ها برای بهم ریختن وضع اقتصادی و اجتماعی یک جامعه کافی است؛ حال این وضعیت با مشکلات ناشی از شیوع ویروس کرونا، دست‌به‌دست هم می‌دهند و شرایط پیچیده‌تری را فراهم می‌کنند. این شرایط بر حوزه‌های مختلف سلامت، آموزش، خدمات عمومی و غیره تأثیر می‌گذارند. این وضعیت معنایش این است که قدرت پرداخت حقوق کاهش پیدا می‌کند.

3. در حال حاضر، در مقایسه با شیوه‌های مواجهه کشورهای مختلف با بحران کرونا و تفاوت‌ها و تضادهایی که در آنها دیده می‌شود می‌توان گفت مدیریت بحران در ایران با وجود همه انتقاداتی که به آن وارد است و ناهماهنگی‌هایی که گاهی بروز می‌یابد؛ بویژه در کشوری که به دلایل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی قادر به قرنطینه کامل نیست در مجموع برای مدیریت این بحران نمره مثبت می‌گیریم؛ ولی اشکالش در این است که تمام نیرو و ذهن‌مان معطوف به اکنون و مشکلات حال و گذر از آن شده است و نشانی از دوراندیشی و آینده‌بینی مشاهده نمی‌شود. وضعیت پساکرونا در ایران و در دیگر کشورها بسیار متفاوت خواهد بود؛ بسته به میزان دوراندیشی کشورها، این تفاوت‌ها خود را نشان خواهد داد.

4. پانزده سال پیش، جرج دبلیو بوش، رئیس جمهوری وقت امریکا، وقتی کتاب «آنفلوانزای ۱۹۱۸» به قلم «جان‌ام باری» را درباره یک همه‌گیری مطالعه کرد مشاور عالی امنیت ملی‌اش را احضار کرد و یک نسخه از این کتاب «جان‌ام باری» را به او داد و با تأکید گفت: «این را بخوان.
 این هر ۱۰۰ سال یک‌بار اتفاق می‌افتد. ما به یک استراتژی ملی احتیاج داریم.»  او در یک سخنرانی درباره خطر عالم‌گیر شدن ویروس‌ها گفت: «همه‌گیری جهانی مثل آتش در جنگل است. اگر زود به سراغش بروی، می‌شود پیش از اینکه خسارت چندانی بزند خاموشش کرد. اگر برای پیدا کردنش نروی و زیر خاکستر بسوزد، جهنمی از آتش به‌راه می‌اندازد که مهار آن از توان ما خارج است». و به‌دنبال آن جامع‌ترین طرح ۷ میلیارد دلاری مقابله با همه‌گیری سراسری ایالات متحده را آماده کردند؛ ولی چون ترامپ آن را از دستور خارج کرد امروز با مشــــکل کنترل بیماری مواجه شده‌اند.
بر این باورم که تشکیل کارگروهی از متخصصان رشته‌های مختلف برای مطالعه و پیش‌بینی وضعیت آینده و دوره پسا کرونا در ایران و اندیشیدن تدابیری برای مواجهه منطقی و عقلانی با آن، ضرورت مبرم امروز ما است.