نقش انکارناپذیر آبخیز‌داری در مهار سیل‌های اخیر

دکتر هوشنگ جزی
مدیر کل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل
پس‌از بارش باران، جریان آب‌های سطحی از بالاترین نقطه ارتفاعی یک عرصه جغرافیایی در نهر‌ها و رودخانه‌ها جاری شده و در نهایت از یک نقطه خروجی به تالاب ها، دشت‌ها، دریا منتهی می‌شود. این عرصه جغرافیایی حوزه آبخیز نامیده می‌شود. در صورتی که پوشش گیاهی، کاربری‌ها و بهره برداری‌ها از منابع موجود در حوضه متناسب با توان و تحمل اکولوژیکی باشد، بارش‌ها همراه با برکت و افزایش رزق و روزی و حفظ امنیت جانی، مالی و غذایی مردم خواهد بود. در غیر اینصورت همان‌طور که در حوزه‌های آبخیز کشور شاهد آن هستیم موجب سیل و ویرانی و فرسایش خاک بسیار باارزش می‌شود. با توجه به اثرات مشهود تغییر اقلیم در نوع و شدت بارش‌ها و همچنین تغییر در پراکنش بارندگی که خطرات سیل، رانش زمین و فرسایش خاک را چند برابر نموده است، آبخیزداری مؤثرترین راهکار به منظور کاهش خسارات سیل و کنترل فرسایش و رسوب در کشور است. به‌عنوان مثال می‌توان به اثرات بی‌نظیر اقدامات انجام شده در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان اشاره نمود. فقط در مناطقی که اقدامات آبخیزداری اجرا شده است مانند خاش ۲۴ میلیون و 700 هزار متر مکعب، سیب و سوران سه میلیون متر مکعب، نیکشهر ۳۳ میلیون مترمکعب، کنارک دو میلیون و چابهار ده میلیون متر مکعب از سیلاب توسط سازه‌های آبخیزداری مهار شد. در بارش اخیر استان البرز در روستاهای ورزن و مورد، خطر سیلاب مهار شده و دهیار روستاها اثرات اقدامات آبخیزداری را در زمان سیلاب مستند نموده و به مقامات استان ارائه نمودند. البته مثال های بسیاری از اثرات آبخیزداری در مدیریت خسارات سیل و کنترل رسوب در کشور گزارش شده است.
در دوسال گذشته با دستور رهبر معظم انقلاب اعتبارات ویژه‌ای از محل صندوق توسعه ملی برای اجرای عملیات آبخیزداری تخصیص داده شد. در بیش از ۹۰۰ حوزه آبخیز با شاخص‌های کنترل و مدیریت فرسایش خاک، سیلاب و مقابله با خشکسالی اقدامات متنوع بیولوژیکی مانند جنگل کاری و مدیریت مراتع، اقدامات مکانیکی مانند بندها و سازه‌های کنترل فرسایش و سیل و مدیریتی و ترویجی اجرایی گردید. اعتبارات آبخیزداری مرهمی بود بر زخم‌های بسیار زیادی که بر اثر بی‌توجهی در بهره‌برداری ناپایدار از سرزمین، تغییرات کاربری‌ها و بی‌توجهی به حریم رودخانه‌ها و جنگل‌ها و مراتع به حوزه‌های آبخیز کشور وارد شده است. اعتبارات صندوق توسعه ملی و اثرات ملموس آن در مدیریت خسارات و حفظ طبیعت پاسخی بود به کم توجهی گذشته به آبخیزداری و نشان داد توسعه مبتنی بر پروژه‌های عمرانی و صرفاً با نگاه اقتصاد کلان و بدون توجه به مدیریت پایدار حوزه‌های آبخیز می‌تواند موجب خسارات جبران‌ناپذیر به مردم شود و لازم است برای حفظ عدالت بین نسلی سرمایه‌گذاری مناسب برای مدیریت پایدار طبیعت مانند آنچه از سرمایه‌گذاری برای آبخیزداری حاصل شده است، انجام شود. بارش‌های سیل آسا همچنان ادامه خواهد داشت و بایستی از اقدامات کم هزینه متنوع و جامع نگر مانند آبخیزداری حمایت نمود.