ضایعات کشاورزی؛ نتیجه چندپارگی در زنجیره ارزش

عطیه لباف
خبرنگار
آمارها از میزان ضایعات محصولات کشاورزی متفاوت است و هر نهادی رقمی را مطرح می‌کند. برای مثال سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) عنوان کرده است که میزان ضایعات کشاورزی در ایران 25 برابر کشورهای پیشرفته دنیاست و ایران مسئول 2.7 درصد از کل ضایعات جهان است. در بخش ضایعات میوه رتبه اول در دنیا متعلق به ایران است و با این میزان دورریختنی‌ می‌توان نیاز 15 میلیون نفر را تأمین کرد. گفته می شود که این حجم از ضایعات از میزان واردات سالیانه محصولات کشاورزی بیشتر است.
وقتی تمام آمارهای اعلامی از سوی نهادهای مرتبط را بررسی می‌کنیم، به طور میانگین 30 درصد از محصولات کشاورزی در ایران از مرحله کشت در مزرعه تا مصرف خانوارها به ضایعات تبدیل می‌شود. البته فائو می‌گوید کشورهای درحال توسعه حتی بیشتر از 30 درصد از محصولات کشاورزی را به ضایعات تبدیل می‌کنند. اما مسئولان کشور چه می‌گویند؟
علی کیانی‌راد، رئیس مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی به «ایران» می‌گوید: «ضایعات کشاورزی، محصول به محصول متفاوت است و نمی‌توان یک آمار را به کل نسبت داد. ضمن آنکه قابل محاسبه دقیق نیست. با این حال آمارها اکنون با مکانیزه شدن برداشت اکثر محصولات کاهش داشته است و اگر برخی از موارد مانند سیاست‌های هدایت کشت در نظر گرفته شود، این ارقام کمتر نیز خواهد شد.»
الگوی کشت به کجا رسید؟
ایران درحالی یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ضایعات کشاورزی محسوب می‌شود که با مشکل کم آبی و کسری تجمعی در مخازن آب زیرزمینی مواجه است. مسئولان وزارت نیرو می‌گویند که مصرف آب برای تولید این محصولات که تبدیل به ضایعات می‌شود، حدود دو برابر کسری در مخازن زیرزمینی آب مصرف می‌شود. آنها معتقدند که اگر الگوی کشت در ایران رعایت می‌شد، اکنون این حجم از آب و مواد غذایی در کشورمان هدر نمی‌رفت.
در این باره کیانی راد توضیح می‌دهد: «میزان محاسبه شده در مؤسسه متفاوت از ارقامی است که وزارت نیرو می‌گوید و اتلاف آب این بخش کمتر از رقم اعلامی وزارت نیروست.»
او با اشاره به خودکفایی ایران در تولید محصولاتی نظیر گندم می‌گوید: «کشاورزی ایران الگوی کشت دارد و الگوی کشت هر منطقه مشخص است و نهاده‌ها بر همین اساس در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد. اگر کشور ما الگوی کشت نداشت، اکنون نمی‌توانستیم در تولید محصولاتی نظیر گندم به خودکفایی برسیم. اما مسأله اینجاست که نمی‌توانیم کشاورز را مجبور به‌ کاشت یک محصول یا خودداری از تولید محصول دیگر کنیم.»
کیانی راد با تأکید بر اینکه کشاورز تصمیم می‌گیرد که کدام محصول را بکارد، توضیح می‌دهد: «تنها مکانیسم کنترلی ما قیمت است و می‌توانیم با سیاستگذاری در این زمینه به کشاورز سیگنال بدهیم که بهتر است کدام محصول را بکارد، اما در این زمینه نیز مشکلاتی وجود دارد.»
او بیان می‌کند: «اگر الگوی کشت نداشتیم؛ اکنون نمی‌توانستیم 125 میلیون تن محصول تولید کنیم.»
ضرورت توجه به قیمت محصولات کشاورزی
رئیس مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید که «سیاست کلان کشور باید به سمتی برود که از کالای دارای اهمیت حمایت کند؛ آن زمان هم امنیت غذایی تضمین خواهد شد و هم اقتصاد کشاورز. نه آنکه قیمت خرید تضمینی یک کالای استراتژیک را کمتر از قیمت محصولی مانند گوجه نگه داریم و به این ترتیب کشاورزان همگی تشویق به تولید گوجه شوند تا محصول مورد نیاز داخل یا محصول دارای قابلیت صادرات. در چنین شرایطی با افزایش تولید گوجه، میزان ضایعات این محصول نیز بیشتر خواهد شد.» اما چگونه می‌توان سیگنال قیمتی به کشاورز داد؟
کیانی راد توضیح می‌دهد: «دو راهکار برای بهبود شرایط و کاهش ضایعات وجود دارد؛ نخست، هدفمند کردن قیمت‌ها و دوم، رواج کشت قراردادی. درباره رواج کشت قراردادی نیاز به دخالت دولت نیست. دولت تنها باید زمینه اتصال کشاورز با خریدار را فراهم کند تا قرارداد خرید بسته شود و محصول کشاورزی بدون بازار تولید نشود.»
ابزار سیاستی کافی نداریم
بنا بر اظهارات این مقام مسئول اکنون الگوی کشت داریم؛ در حال اجراست؛ اما رعایت این الگو مشکلاتی دارد که ریشه آن به نبود ابزارهای سیاسی و اختیارات کافی وزارت جهاد کشاورزی بازمی گردد. تا زمانی که این ابزار‌ها فراهم نشود مشکلاتی نظیر ضایعات کشاورزی قابل مدیریت نیست.
کیانی راد با تأکید بر اینکه در تمام دنیا زنجیره ارزش و عرضه در بخش کشاورزی زیر نظر وزارت کشاورزی است، بیان می‌کند: «اگر زنجیره ارزش محصولات کشاورزی از پیش از تولید تا سفره مصرف کننده، در بخش‌هایی نظیر سیاستگذاری در خصوص مصرف آب و کود، قیمت نهایی و ابزار تعرفه واردات برای حمایت از تولیدکننده به یک نهاد نزدیک به تولیدکننده سپرده شود، نظارت دقیق‌تر می‌شود و چندپارگی در سیاست‌ها باعث افزایش مشکلاتی نظیر ضایعات کشاورزی نمی‌شود.»
در حال حاضر، محصول کشاورزی از قبل کشت تا زمانی که به دست مصرف‌کننده برسد، چندین متولی دارد. از وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی گرفته تا وزارت صمت و ستاد تنظیم بازار. قانون انتزاع وظایف بازرگانی بخش کشاورزی یا «تمرکز وظایف کشاورزی» در یک برهه از زمان به‌ کاهش مشکلات این بخش کمک کرد اما اکنون با کنار گذاشته شدن این قانون و مشکلات دیگری که در زنجیره ارزش دیده می‌شود، روند تولیدات کشاورزی نیازمند یک تجدیدنظر است تا میزان آب کمتری نیز در کشور مصرف شود. وزارت نیرو می‌گوید که بخش کشاورزی حدود 92 درصد از مصرف آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد. اگرچه وزارت جهاد کشاورزی این رقم را قبول ندارد اما با توجه به سهم بزرگ کشاورزی در مصرف آب کشور و همین‌طور آلودگی منابع آبی، اگر هرچه زودتر تصمیم‌سازی نشود، در آینده حتی در تأمین امنیت غذایی کشور نیز با مشکل مواجه خواهیم شد.

چرا ضایعات محصولات کشاورزی داریم؟

نبود سیگنال قیمتی برای کشاورزان
استفاده از شیوه‌های قدیمی و سنتی و ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی فرسوده در همه مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول
عدم آموزش کشاورزان
نامناسب بودن سیستم حمل‌ونقل
ضعف برنامه‌ریزی در زمینه صادرات
کم توجهی به تشکیل صنایع تبدیلی و تکمیلی
بد مصرفی خانواده ها