دو برابر حجم کسری مخازن آب زیرزمینی ضایعات کشاورزی داریم

محبوبه زارع‌زاده
رئیس گروه مدیریت مصرف و توسعه فناوری‌های نوین آب و آبفای وزارت نیرو
 میزان بهره‌وری آب کشاورزی در ایران در حال حاضر، حدود 34/1 کیلوگرم بر متر مکعب است. این بدان معناست که به ازای هر مترمکعب مصرف آب در کشاورزی، حدود 34/1 کیلوگرم محصول کشاورزی تولید می‌شود. متوسط جهانی این عدد، 7/1 کیلوگرم بر مترمکعب است (مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران). این مقادیر حاکی از آن است که به ازای یک متر مکعب آب مصرفی در بخش کشاورزی، ایران محصول کمتری نسبت به متوسط جهانی تولید می‌کند. این مسأله سبب می‌شود برای تأمین امنیت غذایی کشور، آب بیشتری نسبت به متوسط جهانی مصرف شود. علاوه بر این، بالا بودن میزان ضایعات محصولات کشاورزی، سالانه منجر به تلف شدن حجم زیادی از منابع آبی کشور می‌شود. در شرایط بحرانی منابع آب کشور، این مسأله تاکنون کمتر مورد توجه فعالان، کارشناسان و سیاست‏گذاران کشور قرار گرفته است.
میزان ضایعات برآورد شده محصولات زراعی و باغی از مرحله برداشت تا مرحله مصرف، برای محصول گوجه فرنگی حدود 30 درصد، سیب زمینی 20 درصد، هندوانه و خربزه حدود 18 درصد و گندم حدود 15 درصد در محصولات زراعی و محصولات انگور، نارنگی و سیب درختی به ترتیب با 34، 31 و 28 درصد در محصولات باغی از جمله محصولات با درصد ضایعات بالا هستند (مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی). میزان آب تلف شده در اثر ضایعات برای محصولات زراعی ذکر شده به ترتیب 500، 370، 370 و 1453 میلیون مترمکعب و برای محصولات باغی فوق الذکر به ترتیب 83، 150 و 850 میلیون متر مکعب برآورد شده است. این محصولات تنها چند نمونه از محصولات کشاورزی هستند که سالانه میلیاردها متر مکعب آب به خاطر ضایعات آنها در کشور تلف می‌شود. طبق مطالعات انجام شده توسط مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، میزان کل آب تلف شده در اثر ضایعات محصولات کشاورزی سالانه حدود 10 میلیارد مترمکعب است که در مراحل برداشت تا قبل از مصرف در اثر این ضایعات تلف می‌شود.
قابل توجه است که حجم آب تلف شده ناشی از این ضایعات، معادل 20 درصد ظرفیت کل مخازن سدهای ایران یا حدود دو برابر حجم کسری مخزن سالانه منابع آب زیرزمینی در کشور است. هر چند جبران کسری مخزن سالانه به عوامل متعددی بستگی دارد و صرفاً نمی‌توان گفت با حذف ضایعات کشاورزی، جبران این کسری مخزن امکان پذیر است، اما همانگونه که ملاحظه می‌شود حجم قابل توجهی منابع آب ارزشمند کشور از طریق ضایعات محصولات کشاورزی تلف می‌شود که بایستی مورد توجه خاص قرار گیرد.
عوامل متنوعی در میزان ضایعات محصولات کشاورزی اثرگذار هستند. تغییرات زیاد قیمت محصولات در بازار از جمله مواردی است که در برخی از سال‌ها موجب روی زمین ماندن برخی از محصولات کشاورزی شده است. این در حالی است که در صورت اجرای برنامه الگوی کشت محصولات کشاورزی متناسب با میزان نیاز داخل و نیز برنامه‌ریزی برای حجم صادرات احتمالی محصولات مختلف کشاورزی، امکان کنترل بهتر بازار و کاهش ضایعات ناشی از تلاطم‌های قیمتی محصولات کشاورزی فراهم خواهد شد. طراحی الگوی کشت ملی در برنامه‌های پنجم و ششم توسعه و تصویب نامه هیأت وزیران برای تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم آبی (اسفند 1396) مورد تأکید قرار گرفته ولی به دلایل متنوعی هنوز به سرانجام نرسیده است. الگوی کشت محصولات کشاورزی اگر چه راه حلی برای همه مشکلات آب و کشاورزی ایران نیست ولی قطعاً می‌تواند نقش یک حلقه واسط مهم بین سیاست گذاری‌های بخش کشاورزی و مدیریت منابع آب ایران را بازی کند.