گره جاشویی در بندر کلمات...

اخیراً مجموعه شعری به چاپ رسیده است با نام (پنجره، کشف حوا بود). کتابی کوچک در حوزه کوته سرایی. شاعر این مجموعه منوچهر بایندری برای نخستین بار به معرفی قالبی کوتاه و نوظهور پرداخته است. نام این قالب نیم گانی است.
شاعر در آغاز کتاب پیش درآمدی خوشایند در باب کوته سرایی نوشته و در آن از قالب نیم گانی تعریفی به دست داده است. نیم گانی در این تعریف چیزهایی توأمان از مستزاد و سه گانی در خود دارد. حجم آن نیمی از یک سه گانی است و شکل ساختاری آن مشابه مستزاد است؛ یعنی از یک مصراع و نیم تشکیل شده است.

مهدی بهرامی زاده

بایندری خود نام این قالب را برساخته است اما می‌گوید که قدمت این قالب کوتاه در شعر معاصر به مرداد ۱۳۳۲ می‌رسد و به احتمال زیاد م.آزاد اولین شاعری است که نیم گانی سروده است. یکی از نیم گانی‌های م.آزاد:
ای خواب راهبانه نیلوفر
در باغ ارغوان
بعد از م.آزاد شاعران فراوانی در این قالب طبع آزمایی کرده‌اند. یکی از نیم‌گانی‌های شگرف از آن استاد شفیعی کدکنی است:
آخرین برگ سفرنامه باران این است
که زمین چرکین است
نیم گانی به‌صورت نیمایی، کلاسیک و سپید می‌تواند سروده شود. بایندری نمونه‌های بسیاری از انواع نیم گانی آورده است.
با تخته سنگ چه می‌گویی
پروانه سپید
(سیروس نوذری)
پس‌از پیش درآمد بایندری، مقاله کوتاه دکتر غلامرضا کافی می‌آید. کافی که خود مبدع قالبی کوتاه به‌نام ترانک بوده است ورود نیم گانی به تالار شعر فارسی را خجسته باد گفته و در آخر داشتن «آن شاعرانه» را برای توفیق هر شعری از جمله نیم گانی شرط لازم می‌شمارد: این «آن» می‌تواند یک بازی زبانی باشد و حد والا و بالای آن، یک کشف بی‌نظیر شاعرانه با تناسب‌های لازم و درهم تنیدگی‌های چند لایه.
نوشتار سوم در باب نیم گانی از آن پژوهشگر و شاعر معاصر سریا داودی حموله است. این شاعر در نوشتار خود به واکاوی این قالب نوظهور پرداخته و از ظرفیت‌ها و ویژگی‌های آن سخن گفته است. خانم داودی می‌نویسد: شاعر بر این بنیان فکری ذهنیتش را بواسطه آشنایی‌زدایی زبانی و ساختاری شکل داده است:
آن قله‌ای که از همه بالاتر است
تنهاتر است
در این نیم گانی نهایت ایجاز به کار رفته است. رئالیسم حاکم بر آن سطحی فراگیر دارد. شاخص‌های تعریف شده بین دو رویکرد ذهنی و عینی در نوسان هستند. در این تصاویر روایی، حس‌های انسانی به تصویر کشیده می‌شود. آنچنان که دادن صفت تنهایی به قله بر تشخص آن افزوده است.
 داودی حموله بر این باور است که: نیم گانی، مبتنی بر تصاویر حسی و تعلیق‌های ناگهانی است. جسارت‌های خلق الساعه زبانی و بیانی، در لایه‌های شهودی و مکاشفه‌ای نهفته است که جوهره اصلی آن در سه ضلع «ایجاز، معناگرایی و تصویرسازی» بازنمود دارد.
بایندری خود معتقد است که از این قالب در برگردان شعرهای کوتاه از دیگر زبان‌ها به فارسی نیز می‌توان سود جست. خود وی دو شعر کوتاه ترکی و کردی را این گونه با ظرافت و لطافت برای نمونه در قالب نیم گانی ترجمه کرده است:
سحرگاهان که عطر رفتنت در کوچه‌ها جاری است
هوای خانه بیزاری است
مهی که تپه و ماهور را گرفته به دست
بخار آه من است
پس از نوشتارها در باب نیم گانی، در کتاب حدود ۱۲۸ نیم گانی از شاعر از پی می‌آید که در نخستین نگاه تنوع تصویر و ایجاز و فشردگی کلام به همراه موسیقی کوتاه اما تأثیرگذار چشمان مخاطب را خیره می‌سازد.
گاهی تصویری از درخت انگوری است که از روز ازل مست روییده است و شگفت نیست که میوه‌اش مستی آور باشد. درختی چنان مست که بی‌داربست بر ساق ساقه‌ها نتواند ایستاد:
بایدش بازو بگیری تا نیفتد روی خاک
فطرتا مست است تاک
یا سخنی حکمت‌آمیز و پندآموز در باب گلدان. شاعر می‌گوید باید مثل گلدان بود که هر چند به دهانش خاک می‌پاشند او به شخص مقابل گل تقدیم می‌کند:
دهنش خاک و به دستش گل عطرآگین است
رسم گلدان این است
گاهی سخنی با مایه عرفانی تنها در چند کلمه به کوتاهی و زیبایی رخ نشان می‌دهد(انسان در کیهان پر پیچ و خم خودشناسی، سفری از خود به خود را آغاز می‌کند):
سفر به مقصد دریا برای رود
به خود رسیدن بود!
در نیم گانی ای که عنوان کتاب را از آن گرفته، ساختار مردسالارانه جوامع شرقی را به چالش می‌کشد. مردی که با تکیه بر سنت‌های پوسیده و کهنه معمار دیوارها(محدودیت‌ها، بندها و پابندها) است و زن که خالق پنجره‌هاست. پنجره استعاره‌ای از دموکراسی، آزادی خواهی، دریچه‌ای برای گفت‌و‌گو و مکالمه با جهان است. این زن یا حوا صرفاً زن نیست بلکه اشاره‌ای به بعد زنانه بشر است همان بعد لطیف و مکاشفه پرور که همه شعرها، نقاشی‌ها و دیگر هنرها زاییده و مدیون آن است:
دیوار را آدم بنا فرمود
پنجره کشف حوا بود
برای پر شدن از چیزی(موضوعی) و صید کردن ماهی مراد می‌باید ابتدا غرق شد. اگر شاعر باشی تا غرق در دریای شاعرانگی نشده‌ای چیزی به کف نخواهی آورد مانند تور ماهیگیران که وقتی از قایق بیرون آمد و در دریا غرق شد آنگاه سرشار از ماهیان می‌شود:
تا نشد غرق در امواج و نگونسار نشد
تور سرشار نشد
بعضی از نیم گانی‌ها به حدی موجزند که مانند هایکوهای باشو نیاز به شرح و تفسیری مختصر دارند. هرچند ذهن و خیال تصویرگر مخاطب خود ناگفته‌های شاعر را به تصویر می‌کشد. مثلاً در نیم گانی زیر می‌توان آن را اشاره‌ای به حس شاعرانه و نیروی الهام دانست که مانند قاصدک لطیف و اثیری و فرار و سیال است و در حالتی میان گرفتن و رها کردن، شاعر را معلق میان کلمات قرار می‌دهد:
چنان قاصدک گر بگیری بریزد
رهایش کنی می‌گریزد
یا نیم گانی زیر که تصویر پرنده‌ای چون درنا را نشان می‌دهد که برای پرواز کردن تا مسافتی نیاز به دویدن دارد. همان تلاشی که هر فرد موفق پیش از پرواز در افق موفقیت می‌باید از سر بگذراند:
برای اوج گرفتن به دوردست
چاره اول دویدن است
گاهی زندگی رنگین و کوتاه آدمی به زبانی استعاری و کنایی در تصویر حبابی نمایان می‌گردد:
با عطسه‌ای تولد و با عطسه‌ای خراب
افسانه حباب
شاعر با همین مصالح اندک در قالب کوتاه خود، ما را به دامن طبیعت می‌برد و در نگاهی اکسپرسیونیستی، عاطفه و اندوه بشری خود را از روییدن همزمان و هماهنگ جوانه‌های گندم در گندمزار به تصویر می‌کشد. او می‌گوید این جوانه‌ها نیز چون ما آدمیان که از ترس تنهایی به دامن جامعه چنگ زده‌ایم هماهنگ می‌رویند تا از تنهایی تلخ رهایی یابند:
با هم چرا گندمچه‌ها از خاک می‌رویند؟
نز بیم تنهایی است!
گاهی شاعر از زمانه و جامعه خود گلایه می‌کند و سردی و بی‌عاطفگی آن را بازمی نماید. جامعه‌ای که در آن اگر تشنه شوی کسی کاسه آبی به دستت نمی‌دهد:
کس جرعه آبی نریزد در دهانم
جز پلک‌های مهربانم
منوچهر بایندری شاعری اهل جنوب است. او که با آفتاب داغ گرمسیر و پهنه خیزاب گستر دریای آن آشنا و صمیمی است با کشف و عرضه این قالب بسیار کوتاه که از ایجاز و استحکام چون گره جاشوان(ملوانان) آن دیار است، راهی باریک اما پر از چشم اندازهای بدیع و دیده نشده پیش پای شاعران کوته سرا گشوده است. شاید علاقه شاعر به کوته سرایی در این میزان به‌گونه‌ای پیروی از شاعران سلف سرزمین خود چون فایز و مفتون باشد که از میان قوالب گوناگون به دوبیتی اقبال بیش تری نشان می‌دادند. به این دوست شاعرم از بابت کشف چنین قالب کوتاه و زیبایی در قلمرو شعر فارسی تبریک می‌گویم.