خالق آثاری ماندگار در داستان نویسی معاصر

مریم شهبازی
خبرنگار
در آثار اغلب آن‌هایی که در زمره نخستین نسل‌های داستان‌نویسی کشورمان قرار دارند یک ویژگی مشترک خودنمایی می‌کند که آن نقد شرایط اجتماعی، فقر نشأت گرفته از تبعیض و حتی گلایه از برخی خرافه‌های غالب بر فرهنگ‌عامه است. درست شبیه صادق چوبک، خالق آثاری به‌یادماندنی همچون «تنگسیر» و «سنگ صبور» که از میان سرزمین نخل‌های سر به آسمان کشیده قدم به عرصه داستان‌نویسی گذاشت؛ هرچند که بنا به دلایلی، تنها کودکی‌اش در این سرزمین سپری شد. تأثیر این نویسنده بوشهری بر ادبیات معاصر فارسی به حدی است که او را همراه با صادق هدایت و بزرگ علوی از پایه‌گذاران و  پیشروان داستان‌نویسی به سبک و سیاق مدرن در کشورمان می‌دانند.  از همان سال‌های کودکی عاشق کتاب بود و کتاب‌خوانی و شاید به همین دلیل بود که ترجیح داد پی تجارت پدر را نگیرد و در عوض قدم به دنیایی بگذارد که از دریچه نگاه او پیوند عمیقی با واقعیت‌هایی برخاسته از محیط اطراف و زندگی دیگران داشت. بسیاری از آثار او را حاصل اتفاقاتی واقعی می‌دانند که به‌طور مستقیم در جریان وقوع آن‌ها بوده، مانند ماجرای «محمد زائر»، شخصیت اصلی رمان تنگسیر که برمبنای ماجرایی واقعی نوشته‌شده و شهرت بسیاری برای چوبک به دنبال آورد. هرچند که «سنگ صبور» هم به همان اندازه در معرفی چوبک به‌عنوان نویسنده‌ای صاحب سبک که قلمی متفاوت از نویسندگان پیش از خود داشت، مؤثر بوده و اصلاً همین دو کتاب به همراه داستان کوتاه «انتری که لوطی‌اش مرد» نام او را در ادبیات داستانی معاصرمان ماندگار کرد. چوبک را برخی نویسنده‌ای ناتورالیست می‌دانند، درنهایت این برچسبی که به نوشته‌های چوبک می‌زنند می‌توان به زمینه‌های اجتماعی و حتی سیاسی برآمده از داستان‌هایش رسید. البته اظهارنظرهای مختلفی درباره چوبک وجود دارد، برخی هم تأکید دارند که او ناتورالیست نیست و نویسنده‌ای پیرو سبک و سیاق رئالیسم اجتماعی است. به‌کارگیری شخصیت‌هایی از طبقه‌های اجتماعی پایین جامعه، صحبت از فقر و حتی نقد به سلطه باورهای خرافی از مواردی است که در نوشته‌های او ردپایی پررنگ دارند. چوبک به زبان انگلیسی هم تسلط داشت، چنان‌که نخستین ترجمه از رمان مشهور پینوکیو به تلاش او انجام شد؛ هرچند که این مسیر را چندان جدی ادامه نداد که بتوان به او لقب مترجمی هم داد. با این‌ حال برای نخستین مرتبه از زبان محاوره و شکسته‌نویسی در ترجمه استفاده کرد که تا پیش از آن در کشورمان رواج نداشت. او نیز نظیر دیگرانی همچون صفدر تقی زاده، ابراهیم گلستان و نجف دریابندری برای دوره‌ای در شرکت نفت مشغول فعالیت شد؛ تقی زاده در برخی مصاحبه‌هایی که تا به امروز داشته چوبک را تحت تأثیر ادبیات امریکا می‌داند و تأکید دارد که رد پای آن را می‌توان حتی در داستان‌های اول او نیز دید. آثار چوبک نه‌تنها در عالم ادبیات، بلکه میان سینماگران هم مورد توجه قرار گرفت و پیش از انقلاب فیلمی با اقتباس از رمان «تنگسیر» و با همان عنوان از سوی «امیر نادری» ساخته و اکران شد. سال‌های پایان زندگی‌اش در انگلستان و سپس امریکا سپری شد، آن‌هم در شرایطی که همچنان عاشق سرزمین آبا و اجدادی‌اش بود. آنقدر شیفته حافظ بود که در آن سال‌های از دست دادن بینایی‌اش از دیگران می‌خواست غزل‌های حافظ را برای او بخوانند و به رغم کدورتی که با شاملو پیدا کرده بود اما همواره دیوانی از حافظ به تصحیح احمد شاملو را همراه داشت. بیشتر یک از یک قرن از زاد روز صادق چوبک می‌گذرد، البته اگر دقیق‌ترش را بگوییم 104 سالی می‌شود، از آن روزی که بوشهر شاهد تولد یکی دیگر از مفاخر خود بود. اگر به‌تازگی علاقه‌مند مطالعه ادبیات داستانی معاصر فارسی شده‌اید و خواهان کسب اطلاعات بیشتری درباره زندگی و آثار صادق چوبک هستید بد نیست به سراغ نوشته‌های جمال میرصادقی و حسن میرعابدینی هم بروید.