رمزگشایی از رشد سال 98

گروه اقتصادی /  مرکز آمار ایران روز گذشته با انتشار گزارش بخش واقعی اقتصادی در سال 98، به تفکیک ضمن ارائه وضعیت بخش‌های مختلف، مهم‌ترین دلایل رشد مثبت و منفی این بخش‌ها را تحلیل کرده است. عملکرد واقعی اقتصاد در سال ١٣٩٨ نشان می‌دهد که محصول ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال ١٣٩٠ در سال ١٣٩٨ به رقم ٧٠٣٧ هزار میلیارد ریال با نفت و ٦١٢١ هزار میلیارد ریال بدون احتساب نفت رسیده است، در حالی که رقم مذکور در سال قبل با نفت ٧٥٦٧ هزار میلیارد ریال و بدون نفت ٦١٥٧ هزار میلیارد ریال بوده که نشان از رشد ٧- درصدی محصول ناخالص داخلی با نفت و  ٠,٦-  درصدی محصول ناخالص داخلی بدون نفت در سال ١٣٩٨ دارد.
رشد بخش کشاورزی به مدد بارش‌ها
گروه کشاورزی شامل دو بخش کشاورزی و ماهیگیری است. براساس محاسبات فصـلی، ارزش افـزوده ایـن گروه در سال 1398 به میزان 3 درصد و در فصل زمستان 1.6 درصد رشد داشته است. زیربخش‌های کشـاورزی و مـاهیگیری درسال 1398 به ترتیب رشدی برابر 3٫4 و 5٫5 -درصد داشته‌اند.
محاسبات انجام شده در فعالیت‌های زراعت، باغداری و دامداری براساس طرح آمارگیری از قیمت و مقدار تولید محصـولات کشـاورزی، کـه توسـط مرکز آمار ایران به صورت فصلی انجام می‌شود و بیش از 2 هزار و 200 آبادی کشور را در سطح استان‌های مختلف پوشش می‌دهـد، انجـام می‌شود. همچنین اطلاعات فصلی وزارت جهاد کشاورزی به تفکیک محصولات زراعی، باغی و دامی به منظور انجام بررسـی‌های لازم دریافت می‌گردد. در سال 1398 ارزش افزوده فعالیت‌های زراعت و باغداری، دامداری و جنگلداری به ترتیب بـه میـزان 4٫1، 1٫1 و 9٫9 درصد افزایش یافته‌اند. شرایط مناسب آب و هوایی و افزایش بارندگی‌ها در سال جاری دلیل اصـلی رشـد بـالای بخـش کشاورزی در سال 1398 است. ارزش افزوده این بخش تنها در فصل پاییز به دلیل جاری شدن سیل در استان‌های جنـوبی کشـور رشد منفی را ثبت کرده است.
ارزش افـزوده بخش ماهیگیری در سال 1398 به میزان 5.5 درصد کاهش یافته است. این بخش در فصل زمستان رشد 7.4 -درصد را ثبت کرده است.
وضعیت گروه صنایع و معادن
این گروه شامل زیربخش‌های استخراج نفت خام و گاز طبیعی، استخراج سایر معادن، صـنعت، تأمین آب، برق و گاز طبیعی و ساختمان است.
نتایج نشان می‌دهد رشد ارزش افزوده بخش استخراج نفت خام و گاز طبیعی سال 98 همچنان به روند کاهشـی خود معادل منفی 35 درصد ادامه داده است. رشد منفی این بخش از پاییز سال 97 همزمان با اجرای تحـریم‌های خصـمانه علیـه کشورمان شروع شد. در پاییز 97 رشد این بخش نسبت به مدت مشابه سال قبل منفی 33.5 درصد کاهش یافت و در زمستان سال 97 با اندکی بهبود به منفی 26 درصد رسید. در بهار سال 98 نیز روند رشد کاهشی‌تر شد و به منفی 41 درصد رسـید. در تابسـتان 98 بیشترین کاهش در رشد این بخش نسبت به فصل‌های قبل معادل منفی 47 درصد مشاهده شد. از آنجا که شروع روند کاهشـی از پاییز 1397 بوده، در پاییز 98 رشد ارزش افزوده بخش استخراج نفت خام و گاز طبیعی با یک بهبـود نسـبت بـه دوره‌های قبـل معادل منفی 15.3 درصد بوده است، اگرچه این بخش همچنان با رشد منفی خود تأثیر قابل ملاحظه‌ای بـر رشـد منفـی محصـول ناخالص داخلی (با نفت) داشته است. در زمستان سال 1398 روند کاهشی این بخش دوباره شدت گرفت و به منفی 26.8رسید.
بررسی ارزش افزوده بخش استخراج نفت خام و گاز طبیعی طی سال‌های مختلف نشان می‌دهد در فصـولی کـه رشد بخش نفت نسبت به میانگین رشد سایر بخش‌ها بیشتر باشد (مانند دوران اوج صادرات نفتـی در سـال 1395 پـس از اجرایـی شدن برجام)، رشد محصول ناخالص داخلی با نفت نسبت به محصول ناخالص داخلی بدون نفت بیشتر خواهـد بـود. بنـابراین رشـد منفی قابل توجه بخش استخراج نفت خام و گاز طبیعی از فصل پاییز سال 1397 تا فصل جاری، منجر بـه کـاهش رشـد محصـول ناخالص داخلی با نفت نسبت به محصول ناخالص داخلی بدون نفت شده است. براساس نتایج، بخش استخراج نفت و گاز طبیعی درسال 1398 رشد منفی 35 درصد داشته که حدود 6.5- واحد در رشـد 7 - واحـدی محصـول ناخـالص داخلـی در سـال 1398 مشارکت داشته است.
دلیل افت بخش معدن
رشد بخش معدن در سـال 1398 بـراساس شاخص‌های مقدار محاسبه شده، منفی 2.1 درصد بوده و ارزش افزوده این فعالیت در فصل زمستان سال 1398 بـه میـزان منفی0.7  درصد کاهش یافته است. عمده‌ترین دلیل کاهش رشد این بخش را می‌توان کاهش تولید سنگ‌های فلزی بـویـژه سنگ آهن برشمرد.
افت و خیز بخش صنعت
رشد بخش صنعت در سال 1398 بر اساس شاخص‌های مقدار محاسبه شده 1.8 - درصد بوده است. بر اساس نتـایج، رشـد طـی فصول بهار تا پاییز سال مذکور به ترتیب 5 ، 3.7- و 0.6 - بوده و در ایـن دوره از شـدت کاهشـی بـودن آن کاسـته شـده و نهایتاً در فصل زمستان رشد این بخش، مثبت شده و به 2.4 رسیده است.
طبق نتایج در فصل زمستان سال 1398، فعالیت‌هایی که بیشترین سهم را در ارزش افزوده بخش صنعت دارند نظیر ساخت محصولات غذایی و انواع آشامیدنی، ساخت کک، فرآورده‌های حاصل از تصفیه نفـت و سـوخت‌های هسـته‌ای، ساخت مواد شیمیایی و محصولات شیمیایی، ساخت سایرکانی‌های غیر فلزی، ساخت فلزات اساسی و ساخت وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیم تریلر، دارای رشد مثبت نسبت به فصل مشابه سال قبل هستند که منجر به رشد مثبت این بخش فصل زمستان سال 1398شده‌اند.
در تمام فصول سال‌های 1397 تا فصل پاییز سال 1398 رشد شاخص مقدار بخش صنعت در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل منفی بوده و نهایتاً در فصل زمستان سال 1398 مثبت شده است.
کرونا در بخش ساختمان
تغییرات ارزش افزوده بخش ساختمان از فصل زمستان سال 1397 افزایشی بوده و این روند تا 9 ماهه نخست سـال گذشته ادامـه یافتـه است. بخش ساختمان در فصل زمستان عملکرد ضعیفی در مقایسه با فصول گذشته سـال 1398 داشـته و کـاهش2.6 درصـدی را ثبت کرده است. احتمالاً شیوع ویروس 19-COVID نقش مؤثری در کاهش فعالیت‌های ساختمانی و کـاهش ارزش افـزوده ایـن بخش در فصل زمستان داشته است. ارزش افزوده بخش ساختمان در سال 1398 به میزان 6.1 درصد افزایش یافته است.
جنگ کرونا با گروه خدمات
این گروه شامل زیر بخش‌های عمده فروشی و خرده فروشی، هتل و رستوران، حمل و نقـل و ارتباطـات، فعالیت‌های مالی و بیمه، مستغلات، امور عمومی، آموزش، بهداشت و مددکاری و سایر خدمات است. تغییـرات ارزش افزوده بخش خدمات مالی و بیمه در سال 1398، به میزان 0.1 درصد کاهشی بوده است. فعالیت بیمه در سال 1398، 18 درصد رشد داشته است.
بخش حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات در سال 1398 رشد مثبت 0.9 درصـدی داشـته اسـت . ایـن بخش در سال 1397، 2 درصد و در فصول بهار، تابستان و پاییز به ترتیب رشد مثبت 2 ،0.1 و 3.2 درصدی داشته اسـت، امـا در فصل زمستان 1.7 درصد نسبت به فصل مشابه سال قبل کاهش داشته به طوری که تمام فعالیت‌ها به جـز فعالیـت پسـت و مخـابرات دارای رشد منفی بوده است.
فعالیت حمل و نقل جاده‌ای و فعالیت پست و مخابرات با بیشترین سهم در ارزش افزوده این بخش، در فصل زمسـتان بـه ترتیـب از رشد 5.5 -و 9 درصدی برخوردارند ولی به دلیل سهم بالاتر حمل و نقل جاده‌ای و منفی بودن سایر فعالیت‌های این بخش رشد گروه در فصل آخر سال، منفی شده است. سایر فعالیت‌های حمل و نقل که سهم کمتری در ارزش افـزوده ایـن بخـش دارنـد؛ شامل حمل و نقل ریلی، لوله‌ای، آبی، هوایی و پشـتیبانی و انبـارداری بـه ترتیـب از رشـد منفـی 5.9، 2.7، 29.4  35.6 و 25.6 درصدی برخوردارند. احتمالاً شیوع ویروس 19-COVID علت کاهش ارزش افزوده بخش حمل و نقل در فصـل زمستان سال 98 نسبت به فصل مشابه سال قبل است.
افت مصرف نهایی خانوار
در فصل زمستان سال 98 ،رشد مصرف نهایی خانوارهای کشور به قیمت ثابت با روند کاهشی ، 3.8 - درصد بوده است کـه نسـبت به دیگر فصول سال 98 مخصوصاً فصل بهار، اندکی بهبود نشان می‌دهد. البته با وجود بهبود مصرف خانوار در فصل زمسـتان 98 نسبت به فصل مشابه سال قبل (زمستان 97 معادل 5.1 - ) می‌توان گفت کـه همچنـان اثـرات تـورمی از طریـق افـزایش شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی، منجر به کاهش مصرف نهایی حقیقی خـانوار شـده و رشـد متوسـط قیمـت‌ها از رشـد مصرف خانوار به قیمت اسمی پیشی گرفته است. رشد مصرف نهایی خانوار به قیمت ثابت در سال 98 معادل 5.4 - درصد است که بیشترین سهم از این کاهش مربوط بـه کـاهش شدید مصرف نهایی خانوار در فصل بهار 98 است. با بررسی مصرف نهایی خانوار در سال 98 دو دلیل برای کاهش بیشـتر مصـرف نهایی خانوار در فصل بهار 98، نسبت به سه فصل تابستان، پاییز و زمستان 98 قابل ملاحظه است.
دلایل کاهش مصرف خانوارها
نخستین علت کاهش مصرف نهایی خانوارها، این است که رشد مصرف نهایی خانواردر فصل بهار سال گذشته یعنی بهار سال 97 رقمی مثبت و معادل 7/3 درصد اسـت، بدین خاطر که در این فصل نرخ تورم تک رقمی بوده و هنوز روند کاهشی مصرف خانوار به قیمت حقیقی شـروع نشـده بود. روند افزایش قیمت‌ها در بهار 97 افزایشی نبود و شتاب تورمی ثـابتی در سه ماهه بهار 97 دیده می‌شود. این شتاب تورمی از تابستان 97 آغاز می‌شود.
دومین دلیلی که باید به آن اشاره کرد، این است که با شدت گرفتن شتاب تورمی از تابستان 97، رشد مصرف نهایی خانوار به قیمت حقیقی منفی شده است. پس نقطه شروع کاهش مصرف خانوار، از فصل تابستان سال 97 بوده و در پاییز 97 با تشدید اثـرات تـورمی کـه بـه صـورت افزایش شیب منحنی تغییرات شاخص قیمت مصرف کننده، سبب شد مصرف خانوار بـه قیمت حقیقی افت شدیدی داشته باشد این افزایشی بودن شیب منحنی تغییرات شاخص قیمت مصرف کننده تا مـاه دوم تابستان سال 98 قابل ملاحظه است و پس از آن با کاهش شیب منحنی، می‌توان نتیجه گرفت که شـتاب تـورمی نـه تنها ثابت مانده که کمتر شده است. در فصل پـاییز و زمسـتان سـال98 شـتاب تورمی کاهش یافته که نتیجه این تغییرات، سبب شده رشد مصرف نهایی خانوار به قیمت حقیقی در فصل تابستان، پـاییز و زمستان 98 نسبت به فصل بهار 98 بهبود داشته و عدد منفی کمتری را نشان دهد.
بررسی هزینه‌های خوراکی خانوار به قیمت ثابت نشان می‌دهد با توجه به رشد 19.4 درصدی شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در گروه خوراکی‌ها، رشد مصرف نهایی خانوار از این گروه به 3.9- درصد می‌رسد که بیشترین رشد هزینه‌های خـوراکی خانوار مربوط به سه گروه غلات، نان، آرد، رشته و فرآورده‌های آن، شیر و فرآورده‌های آن و میوه‌ها و خشکبار است. در گـروه دخانیات با وجود افزایش هزینه‌های مصرفی خانوار از دخانیات و با توجه به افزایش شـاخص بهـای کالاهـا و خـدمات مصـرفی دخانیات معادل 10.4 درصد، رشد این گروه از هزینه‌های مصرف نهایی خانوار معادل 4 - درصد است. رشد مصرف نهایی خانوار به قیمت‌های ثابت در گروه هزینه‌های غیر خوراکی و خدمات، به جز گروه مسکن، آب و سوخت و گـروه ارتباطات، در سایر گروه‌ها منفی بوده است. در گروه هزینه‌های پوشاک و کفش، با توجه به رشد 31.6 درصدی شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی پوشاک و کفـش، رشد این هزینه‌ها به 43.2 درصد می‌رسد. رشد مصرف نهایی خانوار در گروه مبلمان، تجهیزات خانوار و تعمیرات آنها معادل 15.6- درصد اسـت کـه بـا توجـه بـه کاهش هزینه‌های خانوار در ماه آخر و رشد 22.7 درصدی شاخص بهای کالا و خدمات در این گروه، دور از انتظار نیست.
رشد مصرف نهایی خانوار در گروه بهداشت معادل 10 - درصد است که با توجه به رشد 22.9 درصدی شاخص بهـای کالاهـا وخدمات در این گروه حاصل شده است. لازم به ذکر است شرایط پیش آمده درخصوص شیوع ویروس کرونا هزینه‌های بیمارستانی خانوار بویژه مراجعات به بیمارستان‌های خصوصی را بشدت کاهش داد، زیرا بخش عمده‌ای از این خدمات در بیمارسـتان‌های دولتی به خانوارها ارائه شده است. همچنین به دلیل کاهش ناگهانی مراجعات به بیمارسـتان‌هـای خصوصـی، بسـیاری از ایـن گونـه بیمارستان‌ها در معرض مشکلات مالی قرار گرفته‌اند که حکایت از کاهش هزینه‌های بهداشت و درمان خانوار دارد. می‌تـوان گفـت رشد پایین هزینه‌های خانوار در این گروه متأثر از دو عامل حمایت‌های دولت برای کاهش هزینه‌های ناشی از کرونا و همچنین بـه تأخیر انداختن مراقبت‌های درمانی از طرف خانوار مانند هزینه‌های دندانپزشکی، تست‌های تشخیصـی روتـین، عمـل‌های زیبـایی، واکسیناسیون کودکان و... است.
در گروه حمل و نقل با توجه به رشد 49.2 درصدی شاخص بهای کالا و خدمات حمل و نقل، مصرف نهایی خانوار با رشد منفـی 45.7 - درصدی مواجه شد. در گروه تفریح و فرهنگ، با توجه به شرایط خاص پیش آمده و رشد 28.4 درصدی شاخص بهای کالاهـا و خـدمات مصـرفی تفریح و فرهنگ، رقم رشد به 35.1 - درصد رسیده است.
در گروه‌های هتل و رستوران و کالاها و خدمات متفرقه، کاهش هزینه‌های خانوار با توجه به رعایـت‌های بهداشـتی ازیک سو و تعطیلی هتل‌ها و رستوران‌ها تحت شرایط خاص به وجود آمده از سوی دیگر، رشدهای 59.7 - درصدی و 3.3 - درصـدی مصرف خانوار را به دنبال داشته است. رشد شاخص بهای کالاو خدمات گروه هتل و رستوران 29 درصد و گروه کالا‌ها و خدمات 24.9 درصد است. در گروه مسکن، آب و سوخت و نیز گروه ارتباطات، مصرف نهایی خانوار رشدی مثبـت بـه ترتیـب معـادل 12.4 درصـد و 18.4 درصد را تجربه کرده که با توجه به رشد 22.4 درصدی شاخص بهای کالا و خدمات مسکن و 3.6 درصدی ارتباطات به وقوع پیوسته است. لازم به ذکر است بیشتر هزینه خانوار در بخش مسکن مربوط به بـرآورد اجـاره واحـدهای مسـکونی شخصـی اسـت. بررسی خانوار در این خصوص نشان می‌دهد افزایش هزینه خانوار در این بخش به طور قابل ملاحظه‌ای متـأثر از افـزایش بـرآورد قیمت مسکن است، نه افزایش تعداد خانوارهای دارای واحد مسکونی شخصی و اجاری. همچنین می‌تـوان گفـت افـزایش مصـرف خانوار در بخش ارتباطات ناشی از ثبات نسبی قیمت در این گروه است.
هزینه مصرف نهایی دولت
برای محاسبه مصرف نهایی دولت از ارزش افزوده فعالیت‌های امور عمومی، دفاع و تأمین اجتماعی و آمـوزش دولتـی اسـتفاده شـده است. رشد مصرف نهایی دولت در سال 1398 معادل منفی 1.7 درصد است.
تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات
تشکیل سرمایه در ماشین آلات که  به دو جزء تشکیل سرمایه از محل تولیدات داخلی و تشـکیل سـرمایه از محل واردات تفکیک می‌شود نرخ رشد تشکیل سرمایه ماشین‌آلات در سال 1398، 11.8 - درصد بوده است و در فصـول بهـار، تابسـتان، پـاییز و زمسـتان سـال 1398، به ترتیب رشد منفی 18.4، 14.2 و 9.2 و 4.3 داشته است. بر اساس نتایج، علی رغم کاهشی بودن تشکیل سرمایه در طـی فصول مختلف سال 1398 از روند افت آن کاسته شده است که یک دلیل آن می‌تواند بهبود در وضعیت تولید داخلی ماشین‌آلات و تجهیزات طی فصول مختلف این سال باشد. در فصل زمستان سال 1398 با وجود رشد تولید داخلی ماشین‌آلات و تجهیزات، رشد منفی بالای میـانگین متحـرک ارزش واردات کالاهای سرمایه باعث کاهش 4.3 درصدی در این بخش نسبت به فصل مشابه سال قبل شده است.
ارزش صادرات و واردات کالا
 درسال 1398 ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی به قیمت ثابت 3.7 درصد افزایش و ارزش واردات کالا به قیمـت ثابـت 37.5 درصـد کاهش یافته است. در فصل زمستان نیز ارزش صادرات غیرنفتی و واردات کالا بـه قیمـت ثابـت بـه ترتیـب 23.6 و 38.8  درصـد کاهش یافته است. صادرات کالا در فصل زمستان بدترین عملکرد را بین فصول مختلف سال 1398 داشـته اسـت، بخشـی از ایـن کاهش به شیوع ویروس 19-COVID و بسته شدن مرزهای ارتباطی کشور با سایر کشورها باز می‌گردد.
ارزش افزوده بخش‌های مختلف
مقایسه ارزش افزوده رشته فعالیت‌های اقتصادی به قیمت‌های ثابت با مقادیر آن در سال 1390 نشان می‌دهد پس از کاهش شـدید محصول ناخالص داخلی در سال‌های 1391 و 1392، علیرغم رشد اقتصـادی حاصـل شـده در سـال‌های 1395 و 1396، سـطح ارزش افزوده به قیمت ثابت در برخی از فعالیت‌ها کمتر از سطح ارقام سال 1390 است. به طوری که ارزش افزوده بخش‌های ساختمان، صنعت، استخراج نفت و گاز طبیعی از سال 1390 کمتر است و تنها بخش‌های کشاورزی، خدمات، تأمین آب و برق و سایر معادن ارزش افزوده بیشتری نسبت به سال 90 کسب کرده‌اند.
مقایسه مشارکت فعالیت‌ها در رشد اقتصادی
مشارکت در رشد اقتصادی، میزان مشارکت هریک از رشته فعالیت‌های اقتصادی در رشد اقتصادی است. دراین زمینه مشارکت بخش کشاورزی در رشد اقتصادی هرچند در مقایسه با سال‌های 97 و 96 افزایش یافته است، اما نسبت به سال‌های 92 تا 95 این مشارکت کاهش یافته است. همچنین مشارکت بخش استخراج نفت و گاز نیز در سال گذشته به یکی از کمترین ارقام از سال 91 تبدیل شده است. تنها در سال‌های 95 و 96 که به واسطه برجام تولید و صادرات نفت رشد داشت، مشارکت این بخش در رشد اقتصادی قابل توجه بوده و در مابقی سال‌ها (91 تا 98) این سهم منفی بوده است. بخش صنعت هم تنها در سال‌های 93، 95 و 96 در رشد اقتصادی مشارکت داشته و در مابقی سال‌ها باعث افت رشد شده است. در مجموع در سال گذشته تنها بخش‌های ساختمان، کشاورزی و تأمین آب و برق در رشد اقتصادی مشارکت مثبت داشته‌اند.