امضای پیمان شرق در سعدآباد

در حافظه تاریخی ما نام سعدآباد با بیانیه هسته‌ای که میان ایران و سه کشور اروپایی (انگلستان، فرانسه و آلمان) در سال 1382 و دوران اصلاحات برای جلوگیری از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل به امضا رسید، گره خورده است اما تاریخ حل مناقشات ایران با دیگر کشورها در سعدآباد پیشینه‌ای بسیار طولانی‌تر دارد. سنجاق شدن نام مجموعه کاخ سعدآباد که از سوی رضاشاه به‌عنوان مقراصلی حکومت خود مورد استفاده قرار می‌گرفت به اتفاقات دیپلماتیک؛ به این دوره باز می‌گردد و مهم‌ترین رخ داد؛ امضای «پیمان سعدآباد» است.
این پیمان عصر پنجشنبه 17 تیر 1316 در کاخ سعدآباد میان 4 کشور ایران، عراق، افغانستان و ترکیه به امضا رسید و براساس آن دولت‌های امضاکننده متعهد شدند از« مداخله در امور داخلی یکدیگر خودداری کنند»، «مرزهای مشترک را محترم بشمارند»، «از هرگونه تجاوز نسبت به یکدیگر خودداری ورزند» و «از تشکیل جمعیت‌ها و دسته‌بندی‌هایی که هدف آنها اخلال در صلح میان کشورهای همجوار و هم پیمان باشد» جلوگیری کنند.
در ابتدای متن این پیمان آمده است: «عهدنامه عدم تعرض؛ اعلیحضرت همایون شاهنشاه ایران، اعلیحضرت پادشاه افغانستان، اعلیحضرت ملک عراق و حضرت رئیس جمهوری ترکیه. نظر به تمایلی که در فراهم ساختن موجبات حفظ روابط ودادیه و حسن تفاهم بین خود با تمام وسایل موجوده خود دارند و برای تأمین و استقرار صلح و امنیت در شرق نزدیک به وسیله تضمینات تکمیلیه در حدود میثاق جامعه ملل و برای کمک به صلح عمومی و برای ایفای به وظایفی که به موجب عهدنامه تحریم جنگ مورخه ۲۷ اوت ۱۹۲۸ پاریس و عهود دیگر که در آنها شرکت نموده‌اند متقبل شده‌اند و تماماً با میثاق جامعه ملل و عهدنامه تحریم جنگ موافقت دارد. تصمیم نمودند که این عهدنامه را منعقد نمایند.» رضاشاه بعد از امضای پیمان سعدآباد درسخنانش به مناسبت افتتاح دوره یازدهم مجلس شورای ملی، گفت: «پیمان سعدآباد در مشرق‌زمین بی‌سابقه بوده و در این هنگام که امور عالم مشوش است، مدد بزرگی به بقای صلح جهان خواهد بود.»
البته این پیمان چهارجانبه که رضا شاه آن را زمینه ساز «صلح جهانی» می‌دانست در نهایت و در حساس‌ترین شرایط کارکردی پیدا نکرد چرا که با وقوع جنگ جهانی دوم نه تنها امضاکنندگان پیمان به یاری ایران نشتافتند بلکه دولت عراق خاک خود را برای حمله انگلستان به ایران در اختیار این کشور قرار داد.