ضرورت همزیستی با ناشناخته‌ای به‌ نام کرونا

بیژن یاور
استاد دانشگاه، مشاور حوزه مدیریت بحران، ریسک و پدافند غیرعامل‌
شرایط اضطراری، انواع مختلفی دارد: «حادثه»، «سانحه»، «بلا»، «بحران» و «فاجعه» براساس وســــــعت و گستردگی وضعیت رخداده، تعداد افراد تحت تأثیر یعنی افراد کشته شده، زخمی، ناپدید شده، خسارات اقتصادی وارده، استفاده یا عدم استفاده از ساختار مدیریتی و فرماندهی بین چند سازمان، استفاده از منابع در محدوده شرایط اضطراری و نه خارج از آن و نمونه‌های مشابه، باید از تعبیر مناسب استفاده کرد.
برای هر یک از این وضعیت‌های پنج‌گانه مراحل یا فازهای مختلفی وجود دارد که از جمله آن می‌توان به این مراحل اشاره کرد: مرحله یا فاز قبل از رخداد مخاطره (مرحله عدم قطعیت)، شامل: پیشگیری، کاهش اثرات، تاب آوری، آمادگی؛ مرحله یا فاز در هنگام رخداد مخاطره (مرحله‌گذار) که بیشتر شامل پاسخ و مقابله با شرایط اضطراری، عملیات‌های مختلف، لجستیک، مدیریت و فرماندهی می‌گردد؛ و مرحله یا فاز پس‌از رخداد (مرحله قطعیت) که شامل بازیابی (بازسازی و بازتوانی) می‌شود.
این مقاطع و مراحل که بیماری ناشی از ویروس کرونا نیز از این امر مستثنی نیست هر کدام دارای ویژگی‌های خاصی هستند که در ادامه می‌آید:
نخستین مقطع یا مرحله، «مقطع زمانی قبل از رخداد مخاطره، با‌ ویژگی عدم قطعیت و ناشناختگی (بالقوگی مخاطره)» است. این مقطع از جمله مهم‌ترین مقاطع بوده و شامل:مخاطرات، خطرپذیر‌ها (انواع ریسک) و تهدیداتی که مورد پایش مستمر قرار می‌گیرند. پایه و اساس این‌ مرحله، مبحث احتمالات است. اینکه یک مخاطره چه زمانی رخ می‌دهد کاملاً مشخص نبوده و قطعی نیست. برای همین، این مقطع ناشناخته را مرحله عدم قطعیت می‌نامیم.
در چنین شرایطی مدیریت بحران باید مبتنی بر برنامه‌ریزی جامع خطرپذیری (یا ریسک) باشد. در این مقطع و مرحله، تمرکز اصلی بر پیشگیری، کاهش اثرات، مدیریت جامع ریسک، تاب‌آوری و آمادگی است. متأسفانه ملاحظه‌ شد با وجود رخداد جدی همه‌گیری بیماری ناشی از ویروس کرونا (19 COVID)، در کشور چین و سرعت بالای انتشار آن، هیچ‌گونه تدابیر پیشگیرانه در سایر کشورها برای آماده‌باش کادر درمانی و تأمین تجهیزات و لوازم مورد نیاز آنها صورت نپذیرفت و در جهان در این خصوص از واژه «غافلگیری» استفاده شد. مدیریت ریسک به‌ معنای واقعی آن‌که مبنای تدابیر پیشگیرانه است جدی گرفته نشد و این روند کمابیش در همه جا تکرار شد. این مقطع یا مرحله از جمله مهم‌ترین مقاطع و مراحل سه‌گانه است، زیرا در ازای سرمایه‌گذاری هر واحد در آن 9 واحد در مقطع یا مرحله قطعیت یعنی در پاسخ به شرایط اضطراری صرفه‌جویی می‌شود.
دومین مقطع یا مرحله بعدی، «مقطع زمانی رخداد مخاطره، با ویژگی «گذار» بین مرحله عدم قطعیت (بالقوگی مخاطره) و قطعیت (به‌ فعلیت رسیدن مخاطره)» است. ویژگی این مقطع، اعمال مدیریت و فرماندهی و به‌کارگیری برنامه‌ پاسخ به انواع شرایط اضطراری (حوادث، سوانح، بلایا، بحران‌ها و فجایع) در سطوح مختلف تقسیمات کشوری از سطح ملی تا سطح بخش و دهستان و یک روستا است. در چنین شرایطی احساس در مرحله‌ای بالاتر از عقل قرار دارد و اکثریت مردم و شهروندان تحت تأثیر احساسات ناشی از وضعیت اضطراری رخداد مخاطره قرار می‌گیرند. در چنین شرایطی اقدام منطبق با برنامه‌ای از پیش تعیین شده حائز اهمیت ویژه‌ای است. برنامه محوری با ارائه تصمیم‌سازی‌های ناشی از تخمین‌ها و سپس ارزیابی‌های بهنگام محیطی از شرایط رخ‌داده که باعث تسهیل تصمیم‌گیری‌ها و جلوگیری از تأخیر این تصمیم‌گیری‌ها و اقدام طبق مراحل از پیش تعیین شده و تصمیم‌سازی‌های صورت پذیرفته و روزآمدی آن به‌منظور جلوگیری یا حداقل کاهش اختلالات احتمالی است. با توجه به مطالب مطرح شده در مبحث شرایط اضطراری و در مورد بیماری ناشی از ویروس کرونا که از آن تحت عنوان «بحران» یاد می‌شود، هیچ‌گونه برنامه عملیات اضطراری از قبل وجود نداشته و در خصوص برنامه‌های اقتضایی (که توسط متخصصان مخاطره مرتبط در شرایط پیش‌آمده برنامه‌ریزی می‌شود) نیز در این خصوص، خلأ قابل توجه ملاحظه شد. بنابراین در جهان، در این مرحله از مدیریت از روش آزمون-‌خطا استفاده شد که متناسب با تجربیات کسب شده کم‌کم ساختارها بهبود یافته و اصلاح‌ شد. اما گاهی نیز ملاحظه شد که سوءمدیریت‌ها به تشدید بیماری انجامید. کلمات کلیدی در این مقطع به‌علت ناشناختگی بیماری، اینها بودند: استمداد الهی/ درخانه می‌مانیم/ انواع قرنطینه (فقدان، نسبی، کامل) حسب شرایط/ کمرنگی و در نهایت تعطیلی فعالیت‌ها/ بهداشت را رعایت می‌کنیم/ دست‌ها راشست‌وشو می‌دهیم/ ماسک و دستکش استفاده می‌کنیم/ فاصله‌گذاری اجتماعی یا فیزیکی را رعایت می‌کنیم/ اقتصاد/ روزمره نیستیم/ من ماسک می‌زنم و نظایر اینها...
مقطع یا مرحله سوم، «مقطع زمانی پس‌ از رخداد مخاطره، با ویژگی قطعیت و شناخت نسبی (به فعلیت رسیدن مخاطره)» است. در چنین شرایطی مخاطره با شدت خاصی (متناسب با سطح‌بندی شرایط اضطراری) رخ داده است و تأثیرات آبشاری و دومینویی به طور آشکار خود را نمایان می‌سازند. به‌عبارت بهتر در این وضعیت، اثرات ثانویه در حال ظهور است. در چنین شرایطی تأثیرات ثانویه، ثالثیه و... در حال توسعه هستند. به‌همین دلیل است که هرچه جلوتر می‌رویم برنامه‌ریزی و مدیریت شرایط اضطراری مانند یک دومینو، بسیار سخت می‌شود. شاید در ابتدا چند مهره دومینو قابل کنترل باشند اما زمانی‌ که انرژی به تعداد دومینوهای بیشتری منتقل می‌شود، کنترل آن سخت‌تر خواهد بود و این کنایه از آن است که هرچه از رخداد مخاطره و انواع شرایط اضطراری بیشتر بگذریم ابعاد جنبه‌های آن بیشتر شده و تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها دشوار‌تر خواهد شد. پس باید توجه داشت که تصمیم‌گیری‌ها متناسب با شرایط، هرچه زودتر صورت پذیرد.
این مقطع زمانی یعنی مقطع یا مرحله سوم از این نظر مهم است که سؤال شود «چه‌ زمانی کووید19 خاتمه خواهد یافت؟» به بیان دیگر کلیه تدابیری که در مرحله دوم یعنی «مقطع زمانی رخداد مخاطره»، هرچند به‌ شکل مدیریت آزمون- خطایی و بدون در نظر گرفتن برنامه‌ریزی اقتضایی مبتنی بر تجربیات کسب شده در جامعه و در کشور مبدأ در نظر گرفته شده است در چه زمانی پایان خواهد یافت؟ تا کی باید رعایت کنیم؟ صبر مردم در جهان لبریز شده است! به‌طور مثل: هشتگ در خانه‌ می‌مانیم را در نخستین روزهایی که بیماری همه‌گیر کرونا رخ‌داد همه‌ به‌ خاطر می‌آوریم. سوای انتخاب مناسب و بموقع این سؤال که اکنون مطرح است، این است که «بیماری ناشی از ویروس کرونا در چه زمانی خاتمه می‌یابد؟» یا بهتر بگوییم: «در چه زمانی وضعیت به‌ حالت عادی بر‌می‌گردد؟»، «تا چه زمانی این بیماری ادامه دارد؟»، «تا کی؟»، «این بیماری کی از بین می‌رود؟» همه این موارد و سؤالاتی در خصوص قرنطینه، تعطیلی و بازگشایی مجدد فعالیت‌ها و نمونه‌های مشابه و قالب شکلی و محتوایی آن و تردیدهایی در این خصوص تصمیم‌گیری‌ها را دچار اختلال کرده است. زیرا تصمیم‌سازی‌های لازم در جهان در این خصوص توسط سازمان‌های ذیربط بموقع صورت نپذیرفت.
کلام آخر اینکه، به‌عنوان راه‌حل، در این خصوص سازمان‌های مختلف باید دست‌به‌دست‌ هم دهند تا شرایط را برای همزیستی مسالمت‌آمیز با کووید19 در آینده فراهم آورند. چه از نظر اقتصادی، چه از نظر اجتماعی، چه از نظر فرهنگی و چه از نظر سایر جنبه‌های آن. در این خصوص نباید تک‌بعدی عمل کنیم و باید همه‌ جنبه‌ها را در نظر بگیریم. پس از آن‌جایی که هم‌اکنون در مرحله عدم قطعیت در خصوص آینده کووید19 قرار داریم، باید برنامه‌ریزی‌های لازم از جنبه‌های مختلف مورد اشاره را ملحوظ نظر داشته باشیم تا مجدداً «غافلگیر» نشویم.