جبهه ملی تأسیس شد

لیلا ابراهیمیان/ بیست‌ویکم آبان‌ماه 1328؛ جبهه ملی ایران تأسیس شد؛ نخستین و مهم‌ترین گروهی که در تاریخ سیاسی ایران برمبنای ملی‌گرایی تشکیل شد. اگر بیشترین زمان مجلس پانزدهم صرف مبارزه قدرت میان احمد قوام و محمدرضاشاه و امتیاز نفت شوروی شد، مسأله اصلی در شانزدهمین دوره مجلس شورای ملی، مبارزه شاه و محمد مصدق درباره قانون اساسی و بحران شرکت نفت ایران و انگلیس بود.
مهرماه 1328 شاه تصمیم گرفت برای درخواست کمک مالی به امریکا سفر کند. چند روز قبل از سفر شاه، محمد مصدق با تعدادی از دانشجویان، سیاسی‌ها و بازاری‌ها به دربار رفت و در ۲۲مهرماه ۱۳۲۸ آنها در کاخ مرمر متحصن شدند.‎‏ اعتراض‌کننده‌ها گروهی 20 نفره برای مذاکره با عبدالحسین هژیر انتخاب کردند؛ این گروه هسته اولیه شکل‌گیری جبهه ملی ایران در بیست‌ویکم آبان‌ماه محسوب می‌شوند. نتیجه تحصن این بود که دربار قول داد به بی‌قانونی در انتخابات پایان دهد. کمیته بیست ‌نفره بعد از پایان تحصن راهی خانه محمد مصدق شدند و آنجا بود که سیدحسین فاطمی در سخنانی پیشنهاد تشکیل ائتلاف جبهه ملی ایران را داد و به این ترتیب ائتلافی وسیع به رهبری محمد مصدق تشکیل شد. در جمع اولیه جبهه ملی ایران نام افرادی مانند احمد ملکی مدیر روزنامه ستاره، محمدحسن کاویانی، عباس خلیلی مدیر ‏روزنامه اقدام، عمیدی نوری مدیر روزنامه داد، سیدعلی شایگان، شمس‌الدین امیرعلایی، سیدمحمود نریمان، ‏ارسلان خلعتبری، آیت‌الله غروی، ابوالحسن حائری‌زاده، حسین مکی، مظفر بقایی، عبدالقدیر آزاد، محمدرضا ‏جلالی نائینی مدیر روزنامه کشور، سیدحسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز و مشاراعظم به چشم می‌خورد.در اساسنامه هفت‌ ماده‌ای جبهه ملی آمده است: «جبهه ملی از هیأت مؤسسین و دسته های مختلف ملی که طرفدار تأمین عدالت اجتماعی و حفظ قانون اساسی هستند تشکیل می‌شود.» جبهه ملی اولین بیانیه عمومی‌اش را با سه درخواست منتشر کرد: «انتخابات عادلانه، لغو حکومت نظامی و آزادی مطبوعات» نکته جالب این است که مسأله نفت و پایان دادن به قرارداد نفت با انگلیسی‌ها در جلسه تأسیس جبهه ملی مطرح نبود و جزو اهداف این ائتلاف سیاسی محسوب نمی‌شد اگرچه که بعداً به مهم‌ترین موضوع جبهه ملی تبدیل شد و مسیر حرکت سیاسی آن را تعیین کرد. فعالیت جبهه ملی، اول از تأسیس تا زمان انحلال که همزمان با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اتفاق افتاد، به دو دوره تقسیم می‌شود: دوره اول از زمان تأسیس تا سی‌ام تیر ۱۳۳۱، که در این دوره به‌دلیل مسأله تلاش برای ملی شدن نفت نوعی همگرایی بین اعضا وجود داشت و آن دوره‌ای طلایی از همکاری میان نیروهای تحول‌خواه است. اما دوره دوم فعالیت جبهه ملی ایران که از نخست‌وزیری مجدد دکتر مصدق تا کودتای ۲۸ مرداد را شامل می‌شود، دورانی سرشار از اختلاف است. طیف‌بندی‌ها به ساختار کلی آسیب می‌رساند تا جایی که وقتی نیروهای نظامی و هواداران شاه با همکاری نیروهای خارجی در تاریخ ۲۸ مرداد دست به کودتا می‌زنند، از میان ۱۹ نفر عضو هیأت مؤسس جبهه، تنها ۳ یا ۴ نفر در کنار مصدق بودند و دیگران یا کنار رفتند یا آشکارا علیه دولت ملی مصدق نقش‌آفرینی می‌کردند و همراه با کودتا بودند.