سوداگران مرگ

منصور بیطرف
دبیرگروه اقتصادی
کدام کشورها در جنگ ایران و عراق سود بردند و توانستند اقتصاد خودشان را سر و سامان دهند؟ 8 سال جنگ برای دو کشوری که تنها منبع ارزی آنها نفت بوده و در این جنگ منابع نفتی آنها هم مورد ضربه قرار گرفته بدون شک کشورهایی بوده‌اند که بدون توجه به این مسأله از قبل آن منافع خود را تأمین می‌کرده‌اند یا درصدد تأمین منافع خود بوده‌اند. نگاهی به آن دوره می‌تواند ما را تاحدی راهنمایی کند که آن کشورها کدام بوده اند؟ در این دوره کشورهایی بودند که نه وارد جبهه عراق شدند و نه جبهه ایران - مثل ترکیه - که بنا به شواهد تاریخی در این 8 سال هم به عراق صادرات می‌کردند و هم به ایران و در واقع بستر اقتصاد فعلی خود را از محل این جنگ فراهم ساختند. کشورهایی هم بودند که از عراق حمایت می‌کردند و در عین حال در جوامع بین‌المللی خودشان را بی‌طرف نشان می‌دادند و در این راه با تسلیحاتی که به عراق صادر می‌کردند عملاً خودشان را در جبهه این کشور قرار داده بودند. اما سؤال این است که آن کشورها چقدر تسلیحات، مواد شیمیایی و نیازهای اولیه جنگی به عراق صادر کردند.؟ یا کدام کشورها بودند که از محل این جنگ، اقتصاد خودشان را ساختند و روبه راه کردند؟
در سال 1992، کتابی در امریکا منتشر شد که پشت پرده کمک‌های تسلیحاتی به عراق را فاش می‌ساخت. نویسنده این کتاب «کنتث آر. تیمرمن »، نویسنده، سیاستمدار و فعال حزبی - جمهوریخواه- امریکایی است. نام این کتاب «لابی مرگ: چگونه غرب عراق را مسلح کرد» بود. در ایران این کتاب با عنوان «سودا‌گری مرگ: ناگفته‌هایی از جنگ ایران و عراق» در سال 1382 با ترجمه احمد تدین چاپ شد. این کتاب حدود 10 سال قبل از سقوط صدام حسین نوشته شد و بنابراین بخش‌های آخر این کتاب عملاً با شرایطی که طی 10 سال با سقوط صدام حسین همراه بود همخوانی زیادی دارد، یعنی آنکه چگونه می‌توان افکار عمومی جهان و از جمله امریکا را آماده برای حمله دیگری به عراق ساخت همراه بوده است. این کتاب با استناد به اسناد و روایت‌های تاریخی، نکات تازه‌ای را مطرح می‌سازد و آن اینکه غربی‌ها چگونه نه تنها صدام حسین را مسلح کردند و او را به سمت جنگ با ایران سوق دادند بلکه در طول جنگ هم تأمینش می‌کردند. جنگ عراق با ایران که طولانی‌ترین جنگ قرن را به خود اختصاص داد پشت پرده‌های فراوانی دارد که بتدریج تک تک پرده‌های آن فرو می‌ریزد. اینکه صدام چگونه وارد جنگ با ایران شد و حمایت‌های کدام کشورهای غربی و عربی را جلب کرد. چگونه امیدهایش با مقاومت مردم ایران به باد رفت به طوری که آرزوهایش را با تسخیر کویت خواست احیا کند و در آخر سر چگونه همه رؤیاهایش مانند برف آب شد، جزو داستان‌هایی است که خواندنش و شنیدنش مانند داستان‌های هزار و یکشب تمام شدنی نیست. صدام بنا بر روایت این کتاب با اتکا به غرب وارد جنگ با ایران شد. براساس این کتاب رشد صادرات فناوری‌های پیشرفته به عراق در ایام جنگ با ایران شدت می‌گیرد. نمودار 1 که در این کتاب و از منبع «او ای سی‌دی» برداشت شده است نشان می‌دهد که از سال 1363 تا پایان جنگ فناوری‌های پیشرفته‌ای که از سوی غرب به عراق صادر می‌شده است چقدر و به چه میزان افزایش یافته است. نکته قابل تأمل حضور پررنگ آلمان غربی در عراق است که بنا به نوشته این کتاب فقط در سال 1985 حدود 150 شرکت آلمانی دفتر نمایندگی در بغداد تأسیس و دایر کردند. نمودار 2 روند صدور فناوری‌های پیشرفته به عراق طی سال‌های جنگ تحمیلی را نشان می‌دهد. اما بد نیست که نگاهی هم به جنبه‌های دیگر این کتاب بیندازیم که نشان می‌دهد برخی از کشورها چگونه توانستند از محل این جنگ اقتصاد خود را احیا و توسعه دهند.
یکی از کشورهایی که در دهه 1970 و 1980 به خاطر ضعف ساختاری و کودتاهای پی‌درپی که در آن کشور می‌شد تا خرخره زیر بار بدهی رفته بود، کشور برزیل بود. در این کتاب درباره برزیل و فرصتی که آن کشور از جنگ عراق علیه ایران برای حل مشکل بدهی‌های خود بهره برده بود نکات جالبی را آورده است. در فصل یازدهم کتاب «سوداگری مرگ »چنین آمده است: «برزیل تا خرخره زیر بار قرض بود. آن چنان که دیگر مشکل بازپرداخت قروض را از یاد برده بود. هر ساله تنها (فقط) بیش از یک میلیارد دلار بهره قرض این کشور می‌شد. بانک‌های غربی در مورد برنامه‌های توسعه برزیل محتاط بودند و تهیه پول تازه برای این کشور روز‌به‌روز دشوارتر می‌شد. تنها نقطه امید برزیل، عراق بود که به پتروبراس، شرکت ملی نفت برزیل امتیازهای فوق‌العاده‌ای داده بود و نیز بهترین بازار فروش اسلحه برزیلی محسوب می‌شد. با‌وجود اشغال جزیره مجنون توسط ایرانی‌ها و تعطیل شدن فعالیت‌های نفتی برزیل در آن جزایر، هنوز هم پتروبراس به تنهایی بیش از سایر مشتریان از عراق نفت می‌خرید. برزیل روزانه 160 هزار بشکه نفت عراق را از بندر اسکندرون ترکیه از خط لوله عراق دریافت می‌کرد. این میزان نفت حدود یک سوم نفت وارداتی برزیل را تشکیل می‌داد و ارزش سالانه آن به 1.7 میلیارد دلار می‌رسید. اینتربراس جناح بازرگانی مجموعه شرکت‌های نفتی برزیلی، زمینه رابرای فروش کالا به عراق فراهم می‌نمود تا بدهی عظیم برزیل به عراق را بدین طریق بازپرداخت نماید و درصدد بود هنگامی که مدت امتیاز نفتی پتروبراس در مجنون پایان می‌گیرد بر فعالیت‌های تجاری خود در عراق بیفزاید.» اما برزیل تنها در بخش نفت فعالیت نمی‌کرد. در بخش‌های صنعتی هم وارد شده بود. در این کتاب آمده است: «در خارج از حیطه امپراطوری پتروبراس، دو شرکت مندس جونیور کنسراکتورا و فولکس واگن برزیل نیز با عراق قراردادهای بزرگ پایاپای امضا کردند. اولی در سال 1981 قرارداد 1.2 میلیارد دلاری احداث خطوط راه‌آهن در عراق را امضا کرد.... دومی 150 هزار فولکس واگن پاسات برزیل را خریداری کرد و در زمان جنگ میان افسران ارتش و مقام‌های دولتی توزیع کرد.»
در ادامه این مطلب آمده است که، اینتربراس در ازای پول نفت عراق طیف وسیعی از کالاها را به عراق صادر می‌کرد که البته همه آنها مصارف نظامی و جنگی نداشتند. در سال 1984 شرکت‌های تابعه اینتربراس 216 هزار تن شکر، 30 هزار تن گوشت گوساله، 542 هزار بسته گوشت یخ زده و 120 هزار تن مرغ یخ زده به عراق صادر کردند. یکی از شرکت‌های تابعه به صدور آهن و فرآورده‌های آهنی از جمله میلگرد برای استفاده در بتن مسلح مبادرت کرد. یخچال، لوازم خانگی و باتری از دیگر اقلام صادراتی برزیل به عراق بود. ساختمان هتل‌های بغداد و بصره «نوتل» را شرکت‌های برزیلی تکمیل کردند و در مورد فروش کابل تلفن، لوله‌های آپی آی و ابزارهای حفاری و خاکبرداری نیز در حال مذاکره بودند.» بنا بر نوشته این کتاب، «برزیلی‌ها  سعی خود را می‌کردند که فرآورده‌های صادراتی شان سالم به مقصد برسد. هر چه باشد مقصد در منطقه جنگی قرار داشت. اوج این تلاش بنا به گزارش سالانه 1984، هنگامی بود که اینتربراس یک محموله بزرگ گوشت را از برزیل با کشتی به ترکیه فرستاد و از آنجا کاروانی از کامیون‌های یخچال دار را کرایه کرد تا از راه خشکی کالا را به عراق برسانند... این معامله سوای خریدهای تسلیحاتی عراق از برزیل بودند که در سال 1984 به شکل بی‌سابقه‌ای توسعه یافتند.» حال می‌توان متوجه شد که برزیل چگونه توانست بدهی‌های خود را بازپرداخت کند و اقتصاد خود را نجات دهد و در دهه 1990 خود را در میان کشورهای نوظهور جهان جای دهد. تقریباً عمده آن به بهای جنگ عراق با ایران بود.