یگانه بود و هیچ کم نداشت

محسن بوالحسنی
خبرنگار‌
اکبر رادی از آن دسته هنرمندان درجه یک و پیشرو در حوزه تئاتر ایران است که می‌شود در سالروز تولدش آن سطر از شعر شاملو را با دریغ با خود زمزمه کرد که می‌گفت: «یگانه بود و هیچ کم نداشت.» این نمایشنامه‌نویس و داستان‌نویس معاصر ایرانی ۱۰ مهرماه سال ۱۳۱۸ در رشت به دنیا آمد و به‌گواه تمام تئاتری‌های ایرانی یکی از مهم‌ترین نمایشنامه‌نویسان تاریخ زبان فارسی است که به‌گفته خودش با تماشای تئاتر «خانه عروسک» هنریک ایبسن در دهه ۳۰ به تئاتر و نمایشنامه‌نویسی علاقه‌مند شد. رادی سال ۱۳۳۸ اولین نمایشنامه‌اش را به‌نام «روزنه آبی» نوشت؛ اما دو سال طول کشید تا توانست آن را منتشر کند و همین اولین اثر رادی بسیار مورد توجه احمد شاملو و بسیاری دیگر قرار گرفت. از جمله جلال آل‌احمد که همان اوایل اتمام نوشتن این‌ نمایشنامه قرار بود چاپ آن را به عهده بگیرد اما چون قائل به تغییراتی در متن اثر بود، رادی با چاپش موافقت نکرد. رادی سال ۱۳۴۳ نمایشنامه «افول» را با سرمایه «گروه ادبی طرفه» منتشر کرد که رویداد مهمی در عرصه تئاتر ایران محسوب شد. خسرو هریتاش (از کارگردانان موج نوی سینمای ایران) به ساخت فیلمی براساس نمایشنامه‌های رادی علاقه‌مند شد و حتی فیلمنامه‌ای هم برمبنای همین نمایشنامه «افول» نوشت اما وزارت فرهنگ و هنر در دوران شاه به آن پروانه ساخت نداد. رادی سال ۴۷ یکی از مهم‌ترین نمایشنامه‌های دهه چهل ایران یعنی «ارثیه ایرانی» را نوشت. اهمیت این اثر برای خود رادی آنقدر زیاد و مهم بود که 15 سال بعد و در دهه شصت نسخه دیگری از همین متن را به‌نام «تانگوی تخم مرغ داغ» نوشت. پژوهشگران تئاتری می‌گویند محمود کیانوش سال ۵۶ مجموعه‌ای در نقد و تحلیل نمایشنامه‌های رادی آماده کرد اما این مجموعه در قالب یک کتاب هرگز منتشر نشد. رادی که دستی توانا در داستان‌نویسی هم داشت، اغلب «رئالیستی منتقد» می‌دانند که برخی آثارش هم در این تعریف نمی‌گنجد و می‌توان نمونه‌هایی از این تفاوت را در آثاری مثل «از پشت شیشه‌ها»، «هاملت با سالاد فصل»، «خانمچه و مهتابی» و «شب به خیر جناب کنت» دید. اکبر رادی به اندازه‌ای به نمایشنامه در چارچوب ژانرها و قالب‌ها اهمیت می‌داد که آن را یک واحد کامل ادبی، در کنار شعر و داستان می‌دانست و به استقلال متن باور داشت و این نظریه را که «متن خرج اجراست» به کل رد می‌کرد و نادرست می‌دانست. نکته‌ای که در آثار رادی باید به آن توجه ویژه‌ای داشت توجهش به زبان بود که همین مسأله آثار رادی را در حوزه زبان‌شناسی و سبک مشخص او نسبت به دیگران متمایز می‌کرد که در برخی از آثارش، قدرت زبان، دیگر جنبه‌ها و مؤلفه‌های متنش را زیر سایه می‌برد. زبان در نمایشنامه‌های مختلف کارکردهای متفاوتی دارد که این کارکرد به زمان و اقلیم و رده اجتماعی خاصی محدود نمی‌شود و از معلم تا بازاری، از جراح تا مقنی، از لمپن تا روان‌شناس، از روشنفکر تا کشاورز، از زبان متکلف دربار ناصری تا زبان کف خیابان، دامنه دارد و سرشار از کنایه و استعاره و تمثیل است. بی‌شک اکبر رادی که در نهایت ۵ دی ۱۳۸۶ در تهران از دنیا رفت از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین نمایشنامه نویسان ایرانی است که در شکل‌گیری تئاتر متفکرانه و هویت‌مند پیشگام بود و همچنان مصداق یک درام‌نویس بزرگ معاصر قلمداد می‌شود.‌