رمزگشایی ازآینده کرونا

بیژن یاور
استاد دانشگاه و صاحبنظر در حوزه مدیریت بحران، ریسک و پدافند غیرعامل
در حال حاضر و در وضعیت فعلی چه ویژگی‌هایی باعث گردیده است تا حساسیت نسبت به همه‌گیری COVID19 بیشتر شود؟ و چرا برخی به این همه‌گیری آنگونه‌ای که در ابتدا واکنش نشان می‌دادند، عکس‌العمل نشان نمی‌دهند؟ پاسخ به این سؤال‌ها و بسیاری دیگر از این دسته سؤال‌ها می‌تواند تا حدود زیادی رویکرد نسبت به آینده را مشخص نموده و رمزگشایی نماید. برخی از این ویژگی‌ها که این مخاطره به فعلیت رسیده، یعنی COVID19 را از سایر مخاطرات مشابه آن متمایز می‌نماید به شرح زیر است:
ایجاد حساسیت ناشی از اعلام آمار به‌روز (روزانه)
اعلام آمار روزانه هر چند ممکن است در مردم حساسیت ایجاد نماید اما برای اتخاذ تدابیر لازم و تعیین وضعیت لازم است. این وضعیت تا تعیین تکلیف همه‌گیری ادامه خواهد داشت. اما بعد از آن COVID19 نیز مانند سایر بیماری‌ها مثلاً آنفلوانزا دیگر اعلام روزانه نمی‌شود هر چند که ممکن است تعداد آسیب‌دیدگان ناشی از آنها حتی بیشتر از همه‌گیری بیماری فعلی باشد.
تلقی و تصور نادرست و ایجاد توقع نابجا
جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «کشتی‌ها در بنادر در امنیت کامل می‌باشند، اما این آن چیزی نیست که برای آن ساخته شده‌اند» که اشاره به آن دارد که زندگی همواره با ریسک همراه است. تلقی و تصور نادرست «از بین رفتن بیماری»، توقعی نابجا در فرد ایجاد می‌نماید که شاید مبتنی بر اطلاعات ناکافی بوده و فرد را در حالت تعلیق نگه می‌دارد! این توقع صحیحی نیست که با خود بیندیشیم که خوب این بیماری چه زمانی ریشه کن خواهد شد! چراکه این توقع انتظاری در پی خواهد داشت که اتفاق خاصی در آینده را تصور می‌نماید که این مورد خود فرسایشی عمل می‌نماید. پس در اینجا می‌توانیم «تغییر نگرشی» منجر به «تغییر رفتار» داشته باشیم که نگرش به بیماری COVID19، «همزیستی مسالمت‌آمیز» خواهد بود که متناسب با آن رفتارها تغییر خواهند یافت. شاید این وظیفه جامعه شناسان، روانشناسان و سایر متخصصین باشد که در کنار مدافعان سلامت به ایفای پررنگ نقش خود بپردازند!
بحران‌ها، نقطه تغییری برای تحول و توسعه آینده
مخاطراتی که منجر به بحران می‌شوند نقطه عطف یا تغییری مثبت یا منفی برای تحول در آینده هستند. نکته بسیار مهم این است که متخصصین مدیریت شرایط اضطراری و خصوصاً مدیریت بحران بر این باورند که رخداد یک مخاطره که منجر به یک شرایط اضطراری یا بحران می‌گردد می‌تواند نقطه عطفی مثبت یا منفی برای تحول و توسعه در آینده باشد. اما مثبت یا منفی بودن این نقطه تغییر و تحول حاصل از شرایط اضطراری، به چارچوب ذهنی (Mind set) برنامه ریزان و مدیران شرایط اضطراری بستگی کامل داشته و به این مطلب ارتباط دارد که استراتژیست‌ها به چه میزان از این فرصت برای تحول مثبت بهره گرفته باشند.
سختی شکست عادت و ناروزمرگی
در‌خصوص همه‌گیری جدید، که باعث شکسته شدن عادات معمول و رعایت مداوم و مستمر نکات ایمنی و پیشگیرانه به صورت هوشمندانه و با دقت زیاد در راستای حفظ سلامت گردیده است که از جمله آن می‌توان به استفاده دائمی از ماسک، شستن مداوم دست‌ها، ضدعفونی کردن مداوم کلیه وسایل شخصی، رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی یا فیزیکی، فاصله‌گذاری هوشمند، کاهش روابط انسانی و نمونه‌های مشابه اشاره نمود به دلیل اینکه برای مدتی طولانی ادامه یافته است می‌توان گفت که شاید طاقت فرسا و خسته کننده هم باشد. به دلیل اینکه روزمره نبودن و خارج از عادت (هوشمندانه و هوشیارانه) عمل کردن برای مدتی طولانی سخت می‌باشد لذا در آینده شاهد آن خواهیم بود که برخی افراد کم کم آن حالت هوشیارانه عمل کردن را از دست بدهند و این ممکن است با پیک دوم و سوم و در آینده با گسترش بیماری ناشی از ویروس کرونا همزمان باشد که در این صورت خطرناک خواهد بود. پس در این خصوص می‌بایستی راه حل و تدبیری اندیشید تا ضمن همزیستی مسالمت‌آمیز به شیوه‌ای عمل نمود که فعالیت‌ها استمرار منطقی و روال عادی داشته باشد.
ترس از آینده و تغییر دائمی علائم بیماری
به هر دلیلی که باشد اینکه ویروس کرونا ساخته دست بشر و آزمایشگاهی بوده و یا اینکه ویروسی طبیعی است و اینکه این ویروس هنوز ناشناخته بوده و علائم آن به هر دلیل ممکن که جهش یا سایر موارد باشد دائماً در حال تغییر می‌باشد ترس و ابهامی را برای افراد جامعه ایجاد می‌نماید که این ترس، استرس و نگرانی دائمی و ابهام نسبت به وضعیت بیماری در آینده ناشی از عدم قطعیت، خسته کننده بوده و افراد را فرسوده می‌نماید. نباید بگذاریم که این حالت فرسایشی ادامه یابد که مداخله متخصصین علم مدیریت، برنامه‌ریزی، عدم قطعیت و ریسک، روانشناسان، روانپزشکان، متخصصین همه‌گیری شناسی، جامعه شناسان و متخصصین علوم اجتماعی را می‌طلبد تا تدبیری در این خصوص بیندیشند.
مدیریت جامع اطلاعات و کنترل مؤثر انکار و باورهای غلط
ایجاد وحدت رویه اطلاع‌رسانی با توجه به داده‌ها و اطلاعات گردآوری شده به‌طور روزانه در قالب بانک اطلاعات منسجم و یکپارچه و تحلیل لحظه به لحظه و تأیید اخبار و اطلاعات درست و تکذیب موارد نادرست، بموقع، به منظور ایجاد ثبات اطلاع‌رسانی و جلوگیری از تشویش وتفرق اذهان در قالب یک مرجع رسمی. معمولاً اطلاعات لازم در‌خصوص یک موضوع می‌بایستی از یک مرجع معتبر و رسانه ملی اعلام گردد و البته شبکه‌های اجتماعی غیرمسئول نیز می‌بایستی مدیریت شوند تا به بدفهمی‌ها دامن نزنند. به طور مثال: بیان مطالبی مانند: بیماری با گرما از بین می‌رود! وضعیت در حالت عادی‌سازی شدن است! ویروس کرونا ضعیف شده است! این ویروس روی کودکان اثر نمی‌گذارد! متوسط مانایی ویروس کرونا در هوا! و نمونه‌های بسیار دیگر که به انکار بحران موجود می‌انجامد و ناشی از عدم آگاهی و روزمرگی برخی افراد می‌باشد، بسیار خطرناک است. در این چنین شرایطی مردم دچار سردرگمی می‌شوند و مدیریت جامع بحران و ریسک ناشی از آن برای آینده به سختی انجام می‌شود لذا در این خصوص بانک اطلاعاتی منسجم و یکپارچه می‌بایستی وجود داشته باشد که شرایط را بهتر مدیریت نماید و مردم بتوانند برای دریافت خبرهای موثق به آن مراجعه نمایند.
اطلاعات صحیح می‌بایستی در زمان مقتضی و مناسب به گونه و با قالبی بیان گردد که نه باعث تشویش و تفرق اذهان عمومی گردد و نه امیدواری غلط ایجاد کند به گونه‌ای که آسیب بزند و اطلاعات باید طوری باشد که بتواند در تصمیم‌سازی مناسب برای تصمیم‌گیری قطعی کمک نماید.
در انتها به عنوان جمع‌بندی می‌توان گفت، دوران‌گذار دورانی بسیار حساس و تأمل برانگیز بوده و نیازمند رویکرد و برخورد هوشمندانه و غیر روزمره می‌باشد. در چنین شرایطی مردم دارای یک سری وظایف و مسئولین دولتی نیز دارای یک سری وظایف دیگر می‌باشند. و اما مسئولیت مردم رعایت و اجرای نکات ایمنی به‌دور از روزمرگی‌ها و رعایت نکات پیشگیرانه مبتنی بر مدیریت خطرپذیری (یا ریسک) بوده و وظیفه مسئولین نیز اعلام و پیگیری موارد ایمنی به‌دور از روزمرگی‌ها و نکات پیشگیرانه مبتنی بر مدیریت جامع خطرپذیری با تمرکز بیشتر بر مقطع زمانی عدم قطعیت و احتمالات و حفظ درایت و هوشیاری لازم می‌باشد.
زمانی می‌توانیم تفاوت‌های کرونا را با سایر بیماری‌های مشابه خود رمزگشایی نماییم که کلیه رشته‌های تخصصی مرتبط از جمله پزشکی، پیراپزشکی، مدیریت، برنامه‌ریزی، جامعه‌شناسی، روانپزشکی، روانشناسی، اقتصاد، علوم پایه و بسیاری از علوم دیگر همه باهم و به صورت یکپارچه با هم، همدلی، همفکری، همراهی، همیاری و همکاری داشته باشند.
نکته بسیار مهم در این خصوص که با گذشته بسیار متفاوت بوده و نقطه عطفی بسیار مهم محسوب می‌گردد، این مطلب است که جهان نسبت به دوران قبل از بروز رخداد مخاطره بیماری ناشی از ویروس کرونا دچار رنسانسی نوپدید شده است. به گونه‌ای که در دنیای کنونی زمان به دو قسمت قبل و بعد از کرونا تقسیم‌بندی خواهد گردید. مدت زمانی که در اختیار همه قرار گرفت و در خانه ماندند فعالیت‌ها را کند نموده و توجه انسان عصر امروز را به اجبار به تفکری ژرف معطوف داشت. تفکراتی که در جهان تغییراتی را به همراه خواهد داشت. از این به بعد باید هوشمندانه و با فراغت از روزمرگی‌ها با بیماری ناشی از ویروس کرونا و یا شاید نمونه‌های دیگری از این نوع همه گیری‌ها یا سایر مخاطراتی که در آینده پیش خواهد آمد، همزیستی مسالمت‌آمیز داشته و به زندگی خود به شیوه‌ای جدید که بر توجه بیشتر به سلامت مستمر  و زندگی هوشمندانه تأکید دارد ادامه دهیم. شرایط، فرآیندها، دستورالعمل‌ها و سایر موارد را به گونه‌ای ساده و قابل فهم، سریع الاجرا، مختصر و مفید، مؤثر و به دور از روزمرگی‌ها متناسب با شرایط طراحی و اجرا نماییم تا بتوانیم به طور مستمر فعالیت‌ها را ادامه داده و مقطعی عمل ننماییم. فعالیت‌ها نباید به گونه‌ای باشد که خسته‌کننده و فرسایشی باشد بلکه باید متنوع و امیدوار کننده باشد اما اینکه چگونه این‌کار را انجام دهیم بر عهده برنامه‌ریزان و مدیران و خصوصاً نخبگان جامعه است. اینطور نیست؟