«هامون» با آواز او جان می‌گرفت

زهرا کشوری
روزنامه نگار حوزه میراث فرهنگی و محیط زیست
«هزاردستان» موسیقی ایران زمین، رخ در نقاب که کشید همسایه شانه به شانه ایران، افغانستان، هم به سوگ خسرو آواز ایران نشست. شاعران افغان برایش سرودند. آوازخوانان هرات مرغ سحر خواندند. کابلی‌ها برای «محمدرضا شجریان» مجلس گرفتند.« عبدالله عبدالله» رئیس شورای عالی مصالحه ملی هم گفت:«برای ما شجریان نقطه‌ اشتراک و اتصال بود. موسیقی ایرانی را با ایشان دوست داشتیم و حافظ و سعدی را با آثار استاد بهتر فهمیدیم. بدون شجریان نه آواز این چنین بود و نه شعر.» او شجریان را «میراث مشترک فرهنگی» کشورهای منطقه و معرفِ اشعار شاعران بزرگ زبان فارسی از جمله مولوی، حافظ و سعدی دانست.
شورای عالی مصالحه ملی افغانستان هم در اعلامیه‌ای در فیس بوک نوشت: «مرگ استاد شجریان میلیون‌ها انسان را در سراسر کره خاکی بویژه در کشورهای منطقه و فارسی زبان به ماتم نشاند و تکان داد.» این شورا شجریان را هنرمند بزرگ و آوازخوان نامدار حوزه تمدنی ما و زبان فارسی خواند. افغان‌ها بیشتر در فیس‌بوک فعال‌اند تا توئیتر. تعداد بسیاری از فعالان اجتماعی و روزنامه نگاران افغانستان، هجران آوازخوان ایران زمین را هم بیشتر در فیس بوک به سوگ نشستند تا شبکه‌های اجتماعی دیگر.
احمد سرمست، رئیس انستیتوی ملی موسیقی افغانستان، آقای شجریان را «صدای مردم ایران» و «یکی از خوبان موسیقی جهان» خواند و در صفحه فیسبوکش نوشت: «یاد این بزرگمرد موسیقی جهان و خاطراتش با دوستداران موسیقی سنتی ایران جاوید خواهد ماند».
«فرهاد دریا» آوازخوان سرشناس افغانستان، محمدرضا شجریان را یکی از بزرگ‌ترین استادان موسیقی فارسی در صد سال اخیردانست و گفت: «زنگ صدایش در گوش جان‌ها، همیشه طنین‌انداز باد.»
مسعود حسینی، عکاس افغان برنده جایزه پولیتزر، شجریان را صدای ناب و خاطره انگیز بسیاری از فارسی زبان‌ها دانست که برای همیشه آنها را ترک کرد. فرهنگیان کابل هم به یاد «جان آواز» فارسی زبان، در شهر شمع روشن کردند.
وحید پیمان، سردبیر روزنامه هشت صبح از شجریان به‌نام «اسطوره‌ای که جاودانه شد» یاد کرد و نوشت که محمدرضا شجریان نوستالژی دوران نوجوانی او بود.
صحرا کریمی، فیلمساز و رئیس «افغان فیلم» هم از تمام رمضان‌های کودکی و نوجوانی در سال‌های مهاجرت یاد کرد که پر از صدای دلنشین محمدرضا شجریان بود و گفت:«چه شکوهمند «ربنا» را می‌خواند.» مجیب مهرداد، نویسنده و شاعر، آواز استاد شجریان را «آشنا، الهام بخش و محبوب در تمام قلمرو فارسی زبان» خواند.
«حسیبا عفت»، عضو شورای ولایتی پروان هم معتقد است که «صدای شجریان، عمق وجود را می‌کاود.» او صدای هزاردستان را بعد از «احمد ظاهر» دومین صدای ماندگار برای خود خواند.
مهدی افشار خواننده افغان هم گفت: «موسیقی (شجریان) در خون ماست. هیچ خراسانی را پیدا نمی‌کنید که آهنگ شجریان پخش بشود و مو به تنش سیخ نشود. »
سعید حقیقی نویسنده و خبرنگار، هرات را بخشی از خراسان بزرگ دانست و گفت: «آقای شجریان هم ولایتی ما بود.»
عزیز نیک‌یار روزنامه نگار افغان نیز استاد شجریان را میراث فرهنگی حوزه تمدنی نوروز و فارسی زبانان جهان معرفی کرد و گفت: «فرقی نمی‌کند این فارسی زبانان در تهران باشند یا در سمرقند و هرات.»
افغان‌ها تنها همسایه‌ای نبودند که به سوگ «او» نشستند. کسانی از ترکیه آن روز بارانی خودشان را به توس رساندند تا در عزای چون اویی، باران باران، اشک بریزند. تمامی رسانه‌های کردستان عراق، خبر درگذشت «استاد آواز ایران» را پوشش دادند. چندی پیش مظهر خالقی از بزرگان موسیقی کردی در وصف شجریان گفته بود «او خاتمه بهترین‌هاست، همه ما می‌میریم اما ایشان همیشه برای خاورمیانه اسطوره‌ای زنده باقی خواهند ماند.»
«نیچروان بارزانی»، نخست‌وزیر اقلیم کردستان عراق هم به زبان فارسی در هجران شجریان نوشت:«تنها صداست که می‌ماند.» رسانه‌های تاجیک هم از جاودانگی «جان عشاق» نوشتند.دولتمند خالُف، موسیقیدانِ تاجیک هم در سوگ آن یگانه به غم نشست و نازکانه گفت:«تمامی دوستدارانِ صدای شجریان را غم زیر نموده است.» بسیاری از خبرنگاران عرب بویژه عراق و لبنان هم خبر هجران آن «سرو بلند بالا» را پوشش دادند. شجریان برای رسانه‌های لبنانی نام آشنایی است. در دوره‌ای تلویزیون «المستقبل» لبنان آثار شجریان را به‌طور منظم پخش می کرد. اصحاب رسانه لبنان، «فرزند ایران» را ویترین هنری ایران در خاورمیانه می‌دانند. مرزهای فرهنگی ایران بسیار فراخ است. نفوذ فرهنگی، دینی و زبانی ایران در منطقه صورت طبیعی و تاریخی دارد. بدون فهم این مهم، معادلات منطقه درست درک نمی‌شود. درست در همین نقطه است که یکبار دیگر نبود محمدرضا شجریان (میراث مشترک فرهنگی) ایران فرهنگی بزرگ، آتش به جان‌ها می‌زند و آه از نهادها برمی آورد. اما چرا فقدان آن «پرآوازه شهر »یکبار دیگر آتش به جان‌ها می‌زند و درد را استخوان سوز می‌کند؟ نقش هنرمندی چون محمدرضا شجریان در منطقه چیست؟ این مقدمه چینی عیان درباره علاقه فارسی زبانان به «فخر آواز ایران» برای چیست؟ «حجت میان آبادی» متخصص حوزه دیپلماسی آب ومحیط زیست به «ایران» می‌گوید: «دیپلماسی آب و محیط زیست تنها «مذاکره» نیست.» به گفته او نقش وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حل معضل مسائل آبی بین ایران و همسایگان اگر بیشتر از وزیر امورخارجه نباشد، کمتر از آن نیست! این پژوهشگر ایرانی مشترکات فرهنگی، قومی و زبانی بین کشورهای همسایه را یکی از ابزارهای مهم دیپلماسی آب و محیط زیست در منطقه می‌داند. به گفته او برگزاری کنسرت‌ها، بازی‌های مشترک ورزشی و... از جمله ابزارهای دیپلماسی آب و محیط زیست برای نزدیکی کشورهای منطقه از جمله افغانستان و ایران است؛ زبانی مشترک که باعث می‌شود  زخم مرزهای قراردادی و سیاسی غیر واقعی به محیط زیست را مرهمی باشد. به اعتقاد او «دیپلماسی آب و محیط زیست» در گستره «ایران فرهنگی بزرگ» بیش از آنکه مرد و زن سیاست بخواهد، مرد و زن هنر می‌خواهد. این مسأله را گفت‌و‌گوها و رایزنی‌های چند دهه گذشته دولتمردان و دولت زنان ایرانی هم در موضوع حقابه هامون نشان می‌دهد و هم در موضوع حل ریزگردهای عراقی. درست در همین نقطه است که هجران «هزاردستان آواز ایران» یکبار دیگر این «فقدان بزرگ» را یادآور می‌شود. محبوبیت محمدرضا شجریان در افغانستان می‌توانست یکی از ابزارهای دیپلماسی آب ایران در حل معضل «هامون» باشد. اگر برنامه‌ریزی‌ها به سمتی نمی‌رفت که او ده سال در کشور خودش از برگزاری کنسرت منع ‌باشد! اگر برگزاری کنسرت‌های او در افغانستان و حتی شاید عراق جدی گرفته می‌شد تا آن مرز سیاسی که هامون را در سیستان و بلوچستان ایران و سیستان افغانستان دو پاره کرده بود در ذهن مردمان دو سوی مرزهای دو کشور برداشته شود و هامون جانی دوباره بگیرد! از همین نقش می‌شد برای جذب گردشگران فارسی زبان سود برد. چه کسی بهتر از «آن صدای همیشه ماندگار» می‌توانست سفیر فرهنگی ایران در منطقه باشد. حیف از چنین فرصتی بزرگ که با فراق و فقدان آن «سرو سهی» برای همیشه از دست رفت. فقدانی که به گفته شورای عالی مصالحه افغانستان «پرناشدنی» است؛ یک فرصت سوزی بزرگ. {حال} صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را/ تا دگر مادر گیتی چو {او} فرزند بزاید.