تحولی که با جمال‌زاده شروع شد

مریم شهبازی
خبرنگار
‌سال‌های پایانی حکمرانی قاجارها، همزمان با شکل‌گیری تحولات مختلفی در نظام سیاسی- اجتماعی ایران و به تبع آن درعرصه‌های مختلف فرهنگ بود. از جمله شکل‌گیری داستان نویسی به شکل و شمایل امروزی‌اش که تأثیرپذیرفته از جریان‌های جهانی آن روزگار و بویژه کشورهایی همچون فرانسه بود. حاصل شکوفایی مطبوعات و از سویی آشنایی بیشتر با آن سوی مرزهای کشورمان ورود افرادی همچون محمدعلی جمال‌زاده به ادبیات بود، روزنامه‌نگار نویسنده و مترجمی که جایگاه مهمی در ادبیات داستانی معاصر فارسی از آن خود کرده، آن‌چنان‌که از او به‌عنوان پایه‌گذار داستان‌نویسی مدرن ایران و از سویی آغازگر سبک واقع‌گرایی یاد می‌شود. هرچند عمده‌ترین شهرتی که به نام جمال‌زاده ثبت‌شده این است که او را پدر داستان کوتاه فارسی هم می‌دانند؛ بنابراین اگر خواهان مطالعه هدفمندی در ادبیات یک صدسال اخیرمان هستیم باید از آثار این نویسنده شروع کنیم که نقش بسزایی در هدایت جریان داستان‌نویسی فارسی به مدرن شدن ایفا کرده است. هرچند که مطالعه نوشته‌های او از منظر دیگری هم اهمیت دارد چرا که مخلوقات ادبی جمال‌زاده از مهم‌ترین پیش‌نیازها برای آگاهی از وضعیت اجتماعی و سیاسی آن دوران هستند. منتقدان ادبی در میان آثار به یادگار مانده از جمالزاده، برای «یکی بود یکی نبود» جایگاه ویژه‌تری قائل هستند و حتی تأکید دارند که مقدمه کتاب همچون مانیفست یا بیانیه‌ای ادبی، دربردارنده دیدگاه‌های تازه او در مواجهه با دنیای ادبیات و ترغیب دیگر نویسندگان به سبک و سیاق‌های نو در آن زمان به شمار می‌آید. نوشته‌های او را اغلب درشش دسته‌بندی پژوهشی، اجتماعی-سیاسی، داستانی، ترجمه، خاطره‌نویسی و حتی تصحیح قرار می‌دهند که از آن جمله به ترتیب می‌توان به آثاری همچون «گنج شایگان»، «ما ایرانیان و تصویر زن در فرهنگ ایران»، «دشمن ملت» نوشته هنری ایبسن، «سروته یک کرباس» وتصحیح «سرگذشت حاجی بابا اصفهانی» اشاره کرد. اما در اشاره مختصری به جایگاه این نویسنده و مترجم در مقایسه با دیگر نویسندگان جهان می‌توان به فهرستی مراجعه کرد که سال گذشته از سوی آکادمی سوئد منتشر شد. این آکادمی در حالی از فهرست نامزدهای دریافت نوبل ادبیات سال ۱۹۶۹ پس از ۵۰ سال رونمایی کرد که نام محمدعلی جمال‌زاده نیز در آن درج شده بود؛ آن هم در کنار دیگر بزرگانی همچون «سیمون دوبوار»، «خورخه لوئیس بورخس»، «هاینریش بل»، «فردریش دورنمات»، «آرتور میلر»، «ولادیمیر نوباکوف»، «پابلو نرودا». این چند سطری که خواندید بهانه‌ای بود برای گرامی داشت یاد پدر داستان‌نویسی مدرن فارسی که دو روز دیگر، برابر با هفدهم آبان ماه بیست و سومین سالگرد درگذشت او در شهر ژنو است.‌