شبی که ایران لرزید

فرزانه قبادی/ داور سوت شروع نیمه دوم را زد. بازیکنان برزیل و اسکاتلند روی مستطیل سبز ورزشگاه «دل‌آلپی» شهر تورین، در جام جهانی 1990 ایتالیا، مسابقه را آغاز کردند. در جهان چشمان زیادی به صفحه تلویزیون و زمین سبز تورین دوخته شده است. ایرانی‌ها هم مثل تمام مردم دنیا پای تلویزیون‌های توشیبا و بلر، مسابقات جام جهانی را تماشا می‌کنند. قبل از آنکه برزیل تک گل مسابقه را به ثمر برساند، فاجعه‌ای به ثمر می‌رسد. زمین 60 ثانیه می‌لرزد و تاریخ را برای ساکنان بخشی از ایران به قبل و بعد از 60 ثانیه ویرانگر آخرین شب بهار 1369 تقسیم می‌کند.
پنجشنبه 31 خرداد 1369، زلزله 4/7 دهم ریشتری، منجیل و حدود 700 شهر و روستای اطراف آن را لرزاند و بخش‌های زیادی از این منطقه را به تلی از آوار تبدیل کرد. بعضی که در ساعات نیمه شب به تماشای مسابقه حساس جام جهانی نشسته بودند، از ویرانی و مرگ جان سالم به در بردند.اما هزاران نفر در این فاجعه فرصت نجات پیدا نکردند.
بعد از فاجعه، دیگر برای کسی مهم نبود نتیجه آن مسابقه حساس چه شد.پرونده جام جهانی 1990 آن شب در منجیل و رودبار برای همیشه بسته شد، حتی وقتی یورگن کلینزمن، مهاجم ژرمن‌ها، از محل برگزاری مسابقات در ایتالیا پیامی فرستاد و با زلزله زدگان ایران ابراز همدردی کرد هم جایی برای فکر کردن به فوتبال و همه چیزهای مرتبط با آن بین مردم نمانده بود، آوار بود و آوار. اشک و داغ جای تمام هیجان ها وعلاقه‌ها را گرفته بود.
سازمان ثبت احوال اعلام کرد، 15 هزار و هشتصد شناسنامه‌ بعد از زلزله منجیل باطل شده است، اما رسانه‌ها نوشتند این زلزله حدود 40 هزار کشته داشت. زلزله منجیل، ده‌ها هزار مصدوم و 500 هزار بی‌خانمان برجای جا گذاشت. بی‌خانمان هایی که بعد از زلزله به رشت، تهران و شهرهای اطراف مهاجرت کردند. در میان بازماندگان، آمار کودکانی که در زلزله والدین و اقوام خود را از دست داده بودند، قابل توجه بود. سازمان بهزیستی مسئول ساماندهی وضعیت این کودکان شد و اعلام کرد کسانی که داوطلب پذیرش سرپرستی آنها هستند به دفاتر این سازمان در گیلان و زنجان مراجعه کنند. میزان مراجعات به حدی بود که این سازمان یک هفته بعد از طریق روزنامه کیهان اعلام کرد: «سازمان بهزیستی لیست و شرایط کسانی را که مایلند سرپرستی اینگونه کودکان را به‌عهده بگیرند تهیه کرده و درصورت لزوم به افراد واجد شرایط اعلام خواهد نمود تا برای گرفتن کودک مورد نظر خود به این سازمان مراجعه کنند. تا‌کنون 2500خانواده جهت نگهداری کودکان بی‌سرپرست ثبت‌نام نموده‌اند و حدود 100کودک بی‌سرپرست به مراکز بهزیستی گیلان و زنجان تحویل داده شده و سازمان بهزیستی به‌علت نامشخص‌بودن وضعیت والدین کودکان و همچنین درخواست بیش از حد مردم جهت نگهداری کودکان تا اطلاع ثانوی از قبول درخواست فرزندخواندگی معذور است.»
زلزله منجیل با توجه به وسعت تخریب و آمار تلفات، در فهرست 10 زلزله مرگبار قرن ثبت شد. اما بازماندگان آن حادثه هنوز به این فکر می‌کنند که شاید اگر به امدادگران آدرس غلط داده نمی‌شد، میزان تلفات کمتر بود. در ساعات اولیه به اشتباه، کانون زلزله منطقه دیلمان اعلام شد. نیروهای امدادی اولویت رسیدگی را به دیلمان دادند و به سمت مناطقی که در نزدیکی کانون زلزله قرار داشت اعزام شدند. اما کانون زلزله جایی حوالی منجیل بود. این خطا در اعلام مرکز وقوع زلزله، باعث شد زمان طلایی برای امدادرسانی به رودبار و منجیل که بیشترین آسیب را دیده بودند، از دست برود و در نتیجه میزان تلفات در این مناطق افزایش پیدا کند.
شهر منجیل تقریباً با خاک یکسان شد.آسیب به سد منجیل در حدی بود که دریاچه پشت سد به‌طور کامل تخلیه شد تا سازه سد مورد بازسازی قرار گیرد. ریزش کوه باعث قطع ارتباط بین شهرها و روستاهای اطراف شده بود.عصر روز اول تیر ماه روزنامه کیهان در توصیف شرایط مناطق زلزله‌زده نوشت: «در شهرهای رشت، رودبار، آستانه، لاهیجان، فومن و صومعه‌سرا آب و برق قطع شده و مردم با کمبود نان مواجه شده‌اند. زلزله‌ پل‌ها، راه‌ها، ساختمان‌ها و منازل مسکونی را ویران کرده است. منبع بزرگ آب رشت- انزلی در اثر زلزله سقوط و تعدادی خانه و آپارتمان مسکونی را با خاک یکسان کرد. ده‌ها خانه در آستانه اشرفیه در اثر زلزله در چندمتری عمق زمین فرورفتند. از ساعات اولیه امروز ارتش با ‌به کارگیری کلیه امکانات خود به یاری زلزله‌زدگان شتافت.» حالا در گورستان‌های منطقه رودبار و منجیل سنگ قبرهای بسیاری با نام‌ها و تاریخ تولدهای مختلف و یک نوشته مشترک به چشم می‌خورند: «وفات 31/3/1369 بر اثر زلزله.»