جای خالی برنامه‌ریزی دقیق و نقشه راه واضح

محسن بوالحسنی
خبرنگار
حوزه پژوهش، حوزه مغفول یا حداقل کمتر مورد توجه واقع‌شده‌ای در زمینه هنر نمایش در ایران است که می‌توانست امروز در شرایطی بهتر و بالنده‌تر ادامه دهد اما به گفته بسیاری از محققان و پژوهشگران تئاتر در ایران، بخشی از ضعف در این زمینه به نظام آموزشی و دانشگاهی برمی‌گردد که نتوانسته است این خلأ و نیاز را پر و تأمین کند. بسیاری از پژوهشگران امروز آن‌طور که خودشان می‌گویند بنابر علاقه شخصی پا در این مسیر می‌گذارند یا سال‌هاست در این مسیر تلاش می‌کنند و سعی‌شان زنده نگه‌داشتن میراث تئاتر گذشته و امروز و رساندن آن به نسل بعدی است. بدون تردید آنچه کشور ما در همه حوزه‌ها، از جمله تئاتر به آن نیاز دارد تحقیق، آموزش و پرورش است و یکی از اضلاع این مثلث توجه جدی حوزه‌های دانشگاهی به این مسأله و از طرف دیگر توجه مدیران فرهنگی به بحث تحقیق و پژوهش چه به لحاظ حمایت مادی و معنوی از پژوهشگران و چه به لحاظ برگزاری مستمر جلسات هم‌اندیشی است که تنها منحصر و مختصر به یک روز ویژه و مناسبت خاص نشود. در گزارش پیش رو با دو نفر از مدرسان و پژوهشگران تئاتر صحبت‌ کرده‌ایم و نظر آنها را در مورد نیازهای موجود در حوزه‌ تئاتر و چالش‌های پیش روی پژوهشگران پرسیده‌ایم.
زود دیر می‌شود
روح‌الله جعفری، مدرس و پژوهشگر تئاتر یکی از دلایل و نقایص را در حوزه پژوهش تئاتر از دست رفتن منابع و مستندات گذشته به‌دلیل اهمال و کم‌توجهی می‌داند. او می‌گوید: «متأسفانه یا حمیت لازم را نداشته‌ایم یا سهل‌انگاری کرده‌ایم و بخش زیادی از منابع و مستندات را از دست داده‌ایم و این ثبت و ضبط‌ها در دوره‌های مختلف نه از سوی کارشناسان و محققان و پژوهشگران و نه از سوی هنرمندان به وقوع نپیوسته است. با از دست دادن هر عزیزی که در حوزه نمایشی فعالیت می‌کرده است بخشی از تاریخ شفاهی تئاتر ایران از بین رفته است.» جعفری ریشه این اهمال یا غفلت را بها ندادن به پژوهشگر می‌داند و اضافه می‌کند: «پژوهشگر وقتی در این عرصه قصد فعالیت دارد با مشکلات ریز و درشت زیادی روبه‌رو می‌شود و برای دست یافتن به پاسخ سؤالی که طرح می‌کند یا فرضیه‌ای که به‌دنبال جواب آن است، باید گویی چراغ در دست بگیرد و در روز روشن شروع به حرکت کند. اگر نگاهی به کشورهایی که همزمان با ما به عرصه هنرهای نمایشی ورود کرده‌اند کنیم، متوجه می‌شویم که سنت مکتوب کردن و تجزیه و تحلیل کردن و استنتاج وقایع نمایشی و هر آنچه جزو دستاوردهای مثبت و منفی آنها به حساب می‌آید به درازای تاریخ آن فعالیت‌ها در آن کشورها عمق و ریشه دارد. اگر به این حوزه توجه دقیق و کارشناسانه‌ای نداشته باشیم وضع از این هم خراب‌تر می‌شود و باید گفت بسیار زود، دیر می‌شود.» این مدرس و پژوهشگر تئاتر در پاسخ به این سؤال که چگونه می‌شود جلوی این ضرر و زیان را گرفت و اصولاً چه راه‌هایی پیش روست، می‌گوید: «در این خصوص باید با یک برنامه‌ریزی بسیار دقیق و نقشه راه کاملاً واضح، آشکار و عملیاتی به سراغ هنرمندانی که در این حوزه نقش‌آفرینی داشته‌اند رفت و در وهله اول دستاوردهای آنها را به‌صورت مصاحبه شفاهی ضبط و ثبت کرد. در گام دوم باید هر آنچه از دوران گذشته به‌صورت پراکنده به ما رسیده، دیجیتالی شود و در سایت‌هایی عمومی در معرض دید علاقه‌مندان قرار گیرد. به‌عنوان مثال اگر در سال 1300 یا 1335 فعالیت نمایشی در پایتخت رخ داده و خبر کوتاه آن در یک روزنامه در آن مقطع منعکس شده با ذکر منبع و اطلاعات دقیق آن، اسکن شود و در اختیار قرار بگیرد. در وهله بعدی مسئولان و متولیان حوزه فرهنگ و هنر به یاری اهالی نشر بشتابند و شرایط لازم برای انتشار مجدد بسیاری از کتاب‌هایی که فقط یک بار چاپ شده‌اند، فراهم کنند و آنها را با قیمت مناسب در اختیار علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار دهند و به این ترتیب شرایط تسهیل شود تا مخاطب آگاهی و نگاه بهتری به گذشته داشته باشد.»
‌فرصت از دست‌رفته دوران کرونا
منوچهر اکبرلو، دیگر پژوهشگر حوزه تئاتر در گفت‌وگو با «ایران» پژوهش در حوزه تئاتر را زیر مجموعه وضعیت کلی پژوهش در ایران می‌داند که ازمشکلاتی زیرساختی رنج می‌برد. او می‌گوید: «مدیران معمولاً مشکلات را اولویت‌بندی نمی‌کنند چرا که بیشتر درگیر روزمرگی و جلسات درون سازمانی هستند و مباحث در این حوزه به همین دلیل اولویت‌بندی نمی‌شوند. یعنی روحیه آنها بیشتر فردی است و متأسفانه در بیشتر موارد نتیجه تحقیق یا تجربه دیگران بویژه مدیران قبلی را کتمان می‌کنند.» اکبرلو مشکل دیگر در این حوزه را گسستگی ارتباط ما با مراکز پژوهشی در جهان می‌داند و مشکل را این‌طور توضیح می‌دهد: «اگرچه از سویی دائماً آمار نگارش مقالات پژوهشی افزایش می‌یابد و به گفته مدیران در جهان رتبه بالایی داریم اما در حل مشکلات رتبه قابل تعریفی نداریم. به این دلیل که در بسیاری موارد پژوهش‌های انجام شده را تکرار می‌کنیم. به‌دلیل بی‌اعتقادی برخی مدیران به برنامه بلند‌مدت پژوهش نیز از اولویت خارج می‌شود و به همین دلیل است که به‌عنوان مثال ما حدود 9 ماه است درگیر کرونا هستیم اما دریغ از اینکه به سفارش مدیران، یک پژوهش در این زمینه انجام شده باشد تا بتوانند براساس آن راهکارهای اجرایی برای تحمل این وضعیت و نگاه به آینده داشته باشند. در حال حاضر زمینه انتشار گزارش‌های تحقیقاتی پژوهشگران نیز وجود ندارد. پژوهش در نهایت وضعیت موجود را توصیف می‌کند و راه‌های رسیدن به وضعیت مطلوب را پیشنهاد می‌دهد. اما بسیاری از مراکز پژوهشی حاضر به انتشار یا مجوز استفاده دیگران از پژوهش‌های انجام شده را نمی‌دهند. گویی که با آنها مانند موارد محرمانه درون‌سازمانی برخورد می‌شود. در حالی که پژوهش باید در اختیار عموم قرار بگیرد تا بشود از آن بهره برد.»