افت و خیز سینما در سال کرونا

فرهنگی/ سال گذشته در همین ایام بود که تأثیرات شیوع کرونا بر سینما آرام آرام نمود پیدا کرد. در گام اول سالن‌های سینما بسته شد و نمایش ۵ فیلم روی پرده که یکی از آنها یعنی «خوب بد جلف ۲» جزو اکران نوروزی بود متوقف شد. با تعطیلی سالن‌های سینما برنامه اکران نوروز و نمایش فیلم‌هایی چون «لامینور» داریوش مهرجویی، «لاله» اسداالله نیک‌نژاد، «بازیوو» امیرحسین قهرایی، «پسرکشی» محمدهادی کریمی و «زن‌ها فرشته‌اند ۲» حسین فرحبخش در هاله ابهام قرار گرفت. نوروز 1399 با تعطیلی سالن‌های سینما آغاز شد و این روند تا تیرماه و بهبود نسبی وضعیت کرونا ادامه یافت. اول تیرماه با ادامه اکران 5 فیلم اسفندماه و 2 فیلم تازه آغاز بازگشایی سالن‌های سینما بود. «شنای پروانه» محمد کارت فیلم منتخب تماشاگران در جشنواره سی‌وهشتم از مهم‌ترین فیلم‌های اکران شده در این ایام بود. البته این فیلم که در روزهای آغازین اکران با استقبال نسبی مخاطب مواجه بود به مرور روی روند سیر نزولی مخاطب قرار گرفت و سازندگان فیلم پس از 3 هفته از ادامه اکران انصراف دادند. اگرچه سالن‌داران سینما بر رعایت پروتکل‌های بهداشتی تأکید داشتند اما مسأله فقط جلب اعتماد مخاطب نبود. فیلم‌های تازه نفس در حالی به چرخه اکران اضافه می‌شدند که کمیت اطلاع‌رسانی درباره فعالیت سینما و وضعیت اکران لنگ می‌زد. نه بیلبوردهای شهری نشانی از فعالیت سینما داشتند و نه در تلویزیون تصویری از فیلم‌های در حال اکران دیده می‌شد. پس از تجربه ناموفق اکران «شنای پروانه» فعالیت سالن‌های سینما ادامه داشت اما صاحبان فیلم‌ها اعتمادی به وضعیت اکران نداشتند. فعالیت کجدار و مریز سالن‌های سینما با موج سوم کرونا به طور کامل در 24 تیرماه متوقف شد. تا بهمن 98 که آغاز جشنواره فیلم فجر و بازگشت دوباره مخاطب به سینما اعتماد و رضایت سازندگان فیلم‌های «شنای پروانه»، «لاله» و «آن شب» را جلب کرد تا فیلم‌هایشان را روانه اکران کنند. در میان فیلم‌های که در سال 99 اکران شدند «شنای پروانه» با فروش 2 میلیارد و 574 میلیون تومان در صدر جدول فروش قرار دارد. «خوب بد جلف 2» با یک میلیارد و 715 میلیون تومان در رتبه دوم قرار دارد. همین آمار و ارقام به تنهایی گویای آن است که دو فیلم با پتانسیل بالای جذب مخاطب هم نتوانست بر محدودیت‌های شیوع کرونا فائق شود.
دو فرصت کرونایی
تعطیلی سالن‌های سینما با تمام ضرر و زیان‌هایش بر اقتصاد سینما اما تجربه‌ناگزیر و فرصت خوب اکران آنلاین را در پیش روی سینما قرار داد. فرصتی که در ایام پساکرونا هم می‌تواند چاره‌ساز صف طویل پشت خط اکران باشد؛ البته اگر حفره‌های موجود بر پیکره آن رفع شود. قاچاق فیلم‌ها به فاصله کمتر از 24 ساعت پس از اولین نمایش بزرگترین چالش اکران آنلاین است که هنوز چاره‌ای برای آن اندیشیده نشده است. اگرچه سایت‌های نمایش غیرقانونی این آثار بلافاصله مسدود می‌شود اما برخورد قانونی با کانال‌های تلگرامی و فضاهای مشابه متخلف به علت فیلترینگ با موانعی روبه‌روست. از سوی دیگر شبکه‌های ماهواره‌ای که عامل اصلی بازنشر نسخه قاچاق فیلم‌ها محسوب می‌شوند در سایه نبود قوانین بین‌المللی کپی‌رایت در ایران نه تنها فیلم‌های اکران آنلاین بلکه تمام برنامه‌های به نمایش در آمده در پلتفرم‌های آنلاین مثل «همرفیق» را سرقت کرده و به‌صورت مکرر پخش می‌کنند. فیلم «خروج» ابراهیم حاتمی‌کیا به‌عنوان پیشقراول اکران آنلاین نامش را به‌عنوان اولین فیلم سینمای ایران (بدون اکران در سینماها) در سال کرونایی ثبت کرد. این فیلم همچنین شامگاه جمعه 12 اردیبهشت ماه با رونمایی از طرح «سینما ماشین» خیز دوم را برای ثبت یک اولین دیگر در کارنامه‌اش برداشت. «سینما ماشین» یا سینما درایوین البته پیش از انقلاب در دو نقطه از تهران (سینمادرایوین تهرانپارس و ونک) تجربه شده بود. بیستمین تجربه کارگردانی حاتمی‌کیا با وجود اقبال خوب مخاطبان و فروش یک میلیارد و ۸۵۷ میلیون و ۸۴۰ هزار تومان در رده چهارم جدول فروش اکران آنلاین قرار گرفت. رده اول و دوم این جدول به دو فیلم طنز «خوب بد جلف2» پیمان قاسم‌خانی (۴ میلیارد و ۲۵۱ میلیون) و «زیرنظر» مجید صالحی (۲ میلیارد و ۸۷۴ میلیون و ۵۸۰ هزار تومان) اختصاص دارد. اقبال مخاطب به سریال‌های شبکه نمایش خانگی و پلتفرم‌های نمایش آنلاین در ایام کرونا یک دستاورد دیگر هم داشت آغاز رقابت دو پلتفرم نماوا و فیلیمو. این دو پلتفرم که پیش از این تفاوتی بین محتواهای آنها دیده می‌شد حالا در دوران رقابت در تدارک ساخت سریال‌ها و برنامه‌ها خاص خودشان هستند که به‌طور حتم به این فضا رونق بیشتری خواهد داد. غیب آثار سینمای «هنر و تجربه» و بی‌اعتنایی به فرصت اکران آنلاین از جمله انتقادهای مطرح شده در این حوزه بود.
جاهای خالی که پر نمی‌شوند
سلامت جان اهالی سینما و زنگ خطر کرونا در پروژه‌های سینمایی در حال تولید از همان اوایل اسفندماه سال گذشته به صدا در آمد و با اطلاع‌رسانی شفاف کارگروه خانه سینما پروژه‌های سینمایی و تلویزیونی مکلف به رعایت پروتکل‌های بهداشتی شدند و تولید برخی آثار متوقف شد. با طولانی شدن شیوع کرونا اما هم این کارگروه تعطیل شد و هم چرخه تولید آثار سینمایی به آرامی به راه افتاد. رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی جلوی دوربین و همچنین در فضاهایی چون اتاق گریم کار سخت و دشواری است اما برخی تولیدکنندگان آثار سینمایی با پایبندی به مسائلی چون حضور تیم پزشکی و تأمین لوازم بهداشتی و ضدعفونی تلاش کردند محیط کم‌خطری برای تولید ایجاد کنند. با این احوال تأثیر کرونا بر میزان تولیدات سینمایی مشهود بود. در میان آثاری که مجوز تولیدشان را در سال 99 دریافت کردند بخشی از فیلم‌ها تولید شدند و تعدادی از آنها از جمله «ابلق»، «بی‌همه چیز»، «شیشلیک»، «روزی روزگاری آبادان» و... در جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمدند. فارغ از فیلم‌هایی که به جشنواره راه پیدا نکردند «قهرمان» اصغر فرهادی و «شب داخلی دیوار» وحید جلیلوند از تولیدات مهم سال کرونایی 99 بود. به این فهرست می‌توان اسامی فیلم‌هایی چون «خائن کشی» مسعود کیمیایی را اضافه کرد که در حال تولید است. بخشی از فیلمسازان همچون نیما جاویدی (قلعه)، مانی حقیقی (تفریق)، رضا میرکریمی (نگهبان بهشت)، کمال تبریزی (با هم بریم بهشت) و.... همچنان درگیر مراحل پیش‌تولید هستند و شیوع کرونا تولید فیلمشان را با تأخیر مواجه کرده است. با وجود حساسیت‌ها و نگرانی‌هایی که نسبت به سلامت اهالی سینما وجود داشت و اطلاع‌رسانی و اعلام خطر درباره وضعیت تولیدات سینمایی و تلویزیونی، کرونا جای چهره‌های ارزشمند بسیاری را در عرصه سینما برای همیشه خالی کرد. کریم اکبری مبارکه از جمله بازیگرانی بود که در جریان تولید یک کار تلویزیونی دچار بیماری شد و درگذشت. خسرو سینایی، اکبر عالمی، منوچهر طیاب، چنگیز جلیلوند، پرویز پورحسینی، علی برقی، محمد عفراوی، احمد علی‌نژاد، مسعود مهرابی (منتقد سینما) و... از چهره‌های سینمایی هستند که نامشان در میان درگذشتگان مبتلا به کرونا ثبت شد.
تطابق جشنواره‌ای کرونا
علاوه بر عرصه اکران و تولید، کرونا تمام رویدادهای سینمایی را حداقل در شیوه و زمان برگزاری تحت تأثیر قرار داد. جشنواره فیلم کودک و نوجوان و جشنواره فیلم کوتاه تهران به‌صورت برخط و فیزیکی برگزار شد. جشنواره سینما حقیقت تنها جشنواره سینمایی بود که تماماً به‌صورت آنلاین برگزار شد و جشنواره فیلم فجر به‌خاطر عادی شدن شرایط و همچنین عدم امکان صیانت آثار از قاچاق فقط به شکل فیزیکی و با اعمال محدودیت‌ها برگزار شد. سی‌وهشتمین جشنواره جهانی فیلم فجر تنها رویداد سینمایی است که با یک سال تعویق برگزاری آن به خردادماه سال 1400 موکول شده است.‌